I Seminarium „Cyrk Dzisiaj: Estetyka, Polityka, Technologia”

24 października 2024 r. odbyło się pierwsze Międzynarodowe Seminarium Online, pt. „Cyrk Dzisiaj”, ukazujące cyrk współczesny w jego różnorodności. Zaproszeni eksperci dzielili się swoimi przemyśleniami i doświadczeniami podczas półgodzinnych wystąpień kończonych dyskusjami. Całości wydarzenia patronowały trzy pojęcia: estetyka, polityka, technologia.

Każda z czterech prezentacji odnosiła się do powyższych pojęć. Andrea Salustri w prezentacji “Loosening control within skill-based practices” (“Luzowanie kontroli w ramach praktyk opartych na umiejętnościach”) w porywający sposób opowiadał o swojej ścieżce artystycznej, prezentując pytania jakie towarzyszyły i towarzyszą mu w procesie twórczym. Część z tych pytań i sposobu myślenia odnaleźć można w opublikowanym na portalu tekście Andrei „Przedmioty i percepcja”.

Dr Sylwia Siedlecka, doświadczona pisarka i badaczka cyrku  z Uniwersytetu Warszawskiego w prezentacji „How the Circus Helps Us Better Understand Contemporary Reality?” (“Jak cyrk pomaga nam lepiej zrozumieć współczesną rzeczywistość?”), zabrała uczestników seminarium w bogato ilustrowaną podróż przez historię cyrku oświetloną tytułowymi pojęciami. Natomiast praktyk teatralny i cyrkowy, reżyser i aktor, Arkadiusz Ziętek w wystąpieniu „Using circus in theater as a stimulus for social change” (Wykorzystanie cyrku w teatrze jako bodźca do zmiany społecznej), poruszył zagadnienie różnych sposobów wykorzystania cyrku w przedstawieniach cyrkowych w celu osiągania określonych rezultatów społecznych. Odnosząc się do tradycji teatru forum i spuścizny Augusto Boala podkreślał jak ważne w procesie twórczym jest określenie wartości.

Samo seminarium rozpoczęła dr Katharine Kavanagh z prezentacją „Doświadczenie estetyczne jako stymulator dramaturgii?” (Aesthetic Experience as a Dramaturgical Driver?). Z uwagi na świeżość i wyjątkowość jej spojrzenia chciałbym poświęcić jej wystąpieniu nieco więcej miejsca.

Ta brytyjska badaczka z Uniwersytetu z Cardiff opowiadała o swoim nowatorskim sposobie kategoryzowania przedstawień cyrkowych. Rezygnując z klasycznych podziałów na nowy, współczesny, tradycyjny cyrk oraz porzucając popularną metodę semiotyczną w interpretowaniu tych widowisk¹, Kavanagh zdecydowała się na zastosowanie modelu językoznawstwa systemowo-funkcjonalnego wypracowanego przez Michaela Hallidaya. Podejście to wyróżnia trzy tzw. metafunkcje języka, obecne we wszystkim, co komunikujemy (wiadomości tekstowe, rozmowy, ale też bajki, reklamy, obrazy): ideacyjną, tekstową i interpersonalną. Pierwsza (ideacyjna) odnosi się do pojęcia/idei tego, co komunikowane, druga (tekstowa) dotyczy kompozycji treści, natomiast interpersonalna metafunkcja związana jest z dostosowywaniem treści do odbiorców i intencjami samych twórców.

Zastanawiając się, jak ten model może zostać odniesiony do rzeczywistości cyrkowej Kavanagh rozwija dalej poszczególne metafunkcje. I tak: ideacje kojarzy ona z narracją, którą dzieli, w zależności od jawności (overtness), na opowieść (storytelling, gdzie każdy element podporządkowany jest określonej narracji), tematyczność (thematic, gdzie niektóre elementy mają tematyczny wyraz) oraz brak narracji (non-narrative). Natomiast na tekstualność (textual) badaczka patrzy przez pryzmat integracji znaczeń. Mogą one być zbieżne do jednego konkretnego (interwoven) znaczenia lub funkcjonować równolegle, warstwowo (layered). Zaś interpersonalność (interpersonal), badaczka interpretuje w kategoriach stymulacji dramaturgicznej, rozumianej jako rodzaj uwagi, jaki jest wymagany od odbiorcy przedstawienia. Kavanagh wyróżnia trzy rodzaje stymulacji dramaturgicznej:

• kognitywną (cognitive), wymagającą od odbiorcy zrozumienia i stymulującą ruch myśli, odpowiadającą twierdząco na pytanie „czy to [przedstawienie, ale też dany jego fragment] wywołuje we mnie jakąś myśl?”;
• instynktowną (visceral), wywołującą fizyczną odpowiedź i sprawiającą, że ciało odbiorcy czuje daną rzecz, odpowiadającą twierdząco na pytanie „czy moje ciało coś czuje?”;
• estetyczną (aesthetic), sprawiającą, że uwaga odbiorcy skierowana jest na doświadczanie piękna, formy czy stylu, odpowiadającą twierdząco na pytanie „czy postrzegam to jako widowisko?”

Wszystkie powyższe elementy mogą być łączone w dowolny sposób i nie są hierarchiczne, to znaczy możemy spotkać spektakl tematyczny narracyjnie, warstwowy ze względu na integracje z kognitywną stymulacją dramaturgiczną (thematic narrative, layered integration, cognitive dramaturgical drive).

Katharine stwierdza, że w tym modelu cyrk tradycyjny może być postrzegany jako nienarracyjny, warstwowy i stymulujący instynkty (non-narrative, layered, visceral), natomiast cyrk nowy lub współczesny jako warstwowa opowieść, w której stymulacja dramaturgiczna może być zarówno kognitywna, instynktowna, jak i estetyczna. Warto zauważyć, że szczególnie w obszarze współczesnego cyrku, można odnaleźć spektakle, które odbiegają od tej kategoryzacji (np. są zbieżne pod względem integracji, interwoven). Autorka podkreśla, że model ten jest znacznie bardziej pojemny i elastyczny niż tradycyjne podziały cyrku. Co więcej, narzędzia te pozwalają na badanie nie tylko całości propozycji artystycznych, ale również ich fragmenty, np. poszczególne etiudy lub nawet sekwencje ruchowe.

Badaczka zaprezentowała szereg przykładów zastosowań swojej aparatury teoretycznej. Z jej analiz wynika, że większość ze 114² zbadanych spektakli cyrkowych przejawiało kognitywną i instynktowną stymulację dramaturgiczną, zaś zdecydowana mniejszość – estetyczną. 

Kończąc swoje wystąpienie Kavanagh postawiła ciekawy problem rozbieżności oceny rodzaju dramaturgicznej stymulacji pomiędzy procesem twórczym a recepcją. Intencją twórców może być wywołanie uwagi estetycznej u widza, ale ten może doświadczać spektaklu w sposób instynktowny. Co więcej, uwaga może zależeć od wiedzy widzów czy ich nastawienia. Czy w takim razie poprawną dramaturgiczną stymulacją będzie ta, która pokrywa się z intencjami twórczymi? Jak przebiega spotkanie intencji twórczych z subiektywnym doświadczeniem odbiorcy? Próba odpowiedzi na te pytania zajmuje obecnie badaczkę.

Seminarium odbyło się w ramach projektu “Sztuka Cyrku. Perspektywy”, sfinansowanego z funduszu KPO dla kultury.

1. Analiza semiotyczna cyrku rozpoczęła się od prac Paula Bouissaca, zob. „The meaning of the circus”
2. Kavanagh zbadała 114 spektakli cyrkowych jakie pojawiły się w UK na przełomie od lutego 2019 r. do stycznia 2020 r. Ta liczba daje do myślenia w kontekście liczby spektakli i premier cyrkowych jakie w tym czasie miały miejsce w Polsce.