Cyrk zwykle kojarzy się z widowiskiem, geniuszem ludzkich osiągnięć, magią, feerią przeróżnych emocji. Od kilku lat obserwuję wśród praktyków działań cyrkowych potrzebę wykorzystywania możliwości sztuki cyrkowej w pracy z różnorodnym odbiorcą i przeróżnymi grupami społecznymi. Cyrk staje się pewnego rodzaju narzędziem dla edukacji oraz dla osiągania umiejętności rozwojowych. Ponadto umożliwia proces włączenia społecznego osób z niepełnosprawnościami. W pedagogice wyróżniono obszary, które przekroczyły sztywne ramy klasyfikacji nauk o wychowaniu, istnieje przestrzeń dla różnorodnych pól działalności wychowawczo-edukacyjnej w tym pedagogiki cyrku1, która została ujęta przez Ernsta Jonnego Kipharda jako koegzystowanie ze sobą umiejętności, czy też aktywności cyrkowych z aspektami pedagogicznymi2.
Pedagog specjalny na potrzeby własnej pracy może znaleźć w literaturze naukowej zagadnienia dotyczące wykorzystania metod pedagogiki cyrku. Pozostaje ich jednak niewiele, a jeszcze mniej dotyczy pracy z osobami z niepełnosprawnościami. Pedagogikę cyrku szerzej reprezentuje grupa pasjonatów oraz praktyków świata cyrkowego. Można wyróżnić działania osób z różnych części świata są to m.in. Craig Quat3 i Lapo Bottieri4. Są oni pionierami na rzecz pracy z różnymi grupami osób z niepełnosprawnościami. W Polsce pojawiają się publikacje dotyczące pedagogiki cyrku oraz idei social circus na rzecz różnorodnych grup, gdzie można wymienić autorów takich jak: Anna Wojszel5 czy też Mirosław Urban wraz z Moniką Kalinowską6. Widoczna jest tendencja traktowania działań na rzecz osób z niepełnosprawnościami jako pewna innowacja w rehabilitacji, czy też terapii osób. Kluczową rolę w realizacji działań pedagogiki cyrku dla osób z niepełnosprawnościami odgrywa idea social circus, która ma na celu włączenie społeczne grup narażonych na marginalizację lub będących wykluczonych społecznie. Zawodowo pedagogikę cyrku traktuję w szerszym zakresie. Realizując swoje działania na rzecz osób z niepełnosprawnościami zauważyłam, że urzeczywistnia się teza Anny Wojszel o „terapeutycznej mocy pedagogiki cyrku”7. Ponadto pedagogika cyrku jest dla mnie, pedagoga specjalnego, dziedziną wielu praktycznych możliwości. Spektrum jej działań zależy od tego, z jakim odbiorcą lub jakimi grupami osób mam do czynienia.
Osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do równego dostępu do szeregu różnych usług, informacji, miejsc8. Mają więc również prawo do tego, by szeroko korzystać z możliwości, które oferuje współczesna sztuka cyrkowa, czy też inne aktywności związane z światem cyrku. Pedagogika cyrku oferuje osobom z niepełnosprawnościami miejsce i czas na to, by poznać swój charakter, swoje możliwości, może być zarówno odskocznią, jak i przestrzenią umożliwiającą spotkanie się ze światem kultury i innym człowiekiem.
Poprzez cyrk można spełniać twórcze potrzeby, poznawać i przekraczać ludzkie granice, uczyć się własnych emocji, jak i poznawać swoje fizyczne możliwości. Sztuki cyrkowe, takie jak żonglerka czy akrobatyka, wymagają wzmacniania koordynacji wzrokowo-ruchowej, koncentracji uwagi oraz mierzenia się z własnymi lękami. W związku z tym mogą być sposobem wzmocnienia realizacji działań związanych z rozwojem motorycznym, emocjonalnym, społecznym, czy też poznawczym. Część osób z niepełnosprawnościami np. osoby z niepełnosprawnością intelektualną spotykają się w świecie z różnymi ograniczeniami. Świat cyrku może zaoferować im przestrzeń m.in. dla odkrywania siebie oraz innych. Zasadniczo dla praktyków ważne jest, aby wszelkie aktywności planowane na rzecz osób z niepełnosprawnościami były dla nich dostępne oraz by były dostosowane do ich indywidualnych potrzeb, co również stanowi ogromne wyzwanie dla edukatorów, pedagogów cyrku i innych specjalistów.
Inkluzywność jest jedną z zalet działań pedagogiki cyrku. Świat cyrku zachęca do tego, aby ze sobą współpracować, eksperymentować, sprawdzać różne aktywności w praktyce i tworzyć coś, co niekoniecznie musi wpasowywać się w obowiązujący kulturalny kanon sztuki. Jedną ze szczególnie dostępnych metod cyrkowych dla osób z niepełnosprawnościami jest żonglerka funkcjonalna, którą zapoczątkował na świecie Craig Quat oraz jego organizacja QuatProps. Idea żonglerki funkcjonalnej pozwoliła na przekonstruowanie myślenia o samej żonglerce, gdzie celami są: doświadczenie sekwencji ruchów, realizacja dialogu pomiędzy osobą, osobami a czasem. Natomiast podstawą żonglerki funkcjonalnej jest formułowanie ekspresji, by można było ją wykonać w codziennym życiu, z wykorzystaniem znanych przedmiotów z otoczenia. Wykazano w badaniach, że tego typu działania rozwijają u osób z niepełnosprawnością intelektualną neuroplastyczność mózgu. Można więc uznać, iż pedagogika cyrku umożliwia działania na rzecz inkluzji społecznej oraz daje alternatywę dla rozwoju jednostki.
Podczas moich zajęć z osobami z niepełnosprawnościami wykorzystywałam elementy pedagogiki cyrku i to, co mogłam zaobserwować, to fakt, jak istotne było dla moich uczestników to, że mieli prawo do popełniania błędów, uczenia się w swoim tempie proponowanych aktywności, a także to, jak rozwijała się pomiędzy nami relacja. Osoby z różnymi niepełnosprawnościami napotykają w swoim życiu bariery zarówno te fizyczne, jak i psychiczne oraz społeczne. Osoby, z którymi miałam możliwość prowadzenia indywidualnych zajęć były uwikłane również w różne doświadczenia życia codziennego. Zetknięcie się ze światem cyrkowym było dla nich możliwością zbudowania ze mną nowej dla nich relacji, rozwinięcia nowych sekwencji ruchowych, perspektywą kształtowania się postawy radzenia sobie z porażką, lękiem oraz wyzwaniami. Zajęcia dawały przestrzeń do dobrowolnego spędzania czasu na zabawie z drugą osobą i wyrażaniem swojego własnego zdania na tematy związane z aktywnościami cyrkowymi9. Dla mnie, jako pedagoga specjalnego, szczególnie ważną rolę odegrał fakt, że pomimo doświadczanych trudności podczas przeprowadzanych zabaw, czy też działań uczestnicy chcieli dalej poznawać swoje możliwości i wyrażali ochotę na to, by zagłębiać się w świat cyrku. Tak też traktować chcę pedagogikę cyrku – jako spektrum wielu możliwości, a także świat w którym mogę czuć, że robię coś dobrego dla innych i siebie samej.
Fascynujące jest to, jak dostępne stały się sztuki cyrkowe w ostatnich latach. Fakt, iż powstają nowe metody oraz sprzęt dostosowany do wymagań różnych grup, powoduje rozwój cyrku, jak i umożliwia pozyskanie nowych odbiorców oraz wykonawców sztuk cyrkowych. Osoby z niepełnosprawnościami mają szanse wyrażania siebie, rozwijania zakresu umiejętności fizycznych, które mogą mieć zastosowanie w życiu codziennym, takie jak chociażby odkręcanie butelki wody czy zapinanie kurtki. Wiele zależy od tego, jak poprowadzi się zajęcia, jaką atmosferę będzie budować specjalista oraz w jaki sposób będzie komunikować się z różnorodnym odbiorcą. Pedagogika cyrku może być furtką do tego, aby budować otwarte społeczeństwo na różnorodność w tym neuroróżnorodność. Jest też szansą dla upowszechniania się sztuk cyrkowych wśród osób, które wcześniej nie miały do czynienia z tą formą kultury.
Pedagogika cyrku ma potencjał do tego, aby była szeroko wykorzystywana i miała swój regularny popyt w środowiskach edukacyjno-społecznych, które działają na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Niewykluczone, że pedagogika cyrku może być również skutecznym narzędziem do zwalczania społeczeństwa zmęczenia, które szeroko opisywał w swych esejach Byung-Chul Han10. Uważa on, że obecnie ludzie są chronicznie zmęczeni, osamotnieni a przy tym, w związku z presją produkowania osiągnięć, wypaleni. W pedagogice cyrku sukces i osiągnięcia są postrzegane subiektywnie i nie muszą one dążyć do perfekcji. W tym cyrkowym świecie jest miejsce na spontaniczność, poszukiwanie siebie, pobudzanie kreatywności oraz zabawę. Osoby z niepełnosprawnościami mogą na tego typu zajęciach cieszyć się procesem, przebywać w bezpiecznym środowisku, próbować przekraczać swoje własne granice, podejmować wybory, działać razem z innymi oraz budować poczucie własnej wartości.
Pedagogika cyrku jest więc polem, w którym istnieje wiele możliwości do pracy z osobami z niepełnosprawnościami. Nie jest ona jedynie metodą, a w jej zasięgu istnieje wiele różnorodnych praktyk pedagogicznych, w tym aktywności charakterystyczne dla sztuki cyrkowej.
- Pomian Alicja (2021), „Doświadczenia profesjonalnych pedagogów cyrku”, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. prof. UG Małgorzaty Lewartowskiej-Zychowicz, Gdańsk: Uniwersytet Gdański
- Kalinowska Monika, Urban Mirosław (2017), „Pedagogika cyrku w Polsce: obszary, cele, praktycy”, [w:] „Cyrk w świecie widowisk”, pod red. G. Kondrasiuk , Warsztaty Kultury w Lublinie, Lublin (s.265-276)
- Quat Props (2024), https://www.quatprops.net/ (dostęp: 20.11.2024)
- Botteri Lapo (2019), „Study of effects of Juggling sessions with juggleboard on subjects with intellectual disability”, Italy, https://www.quatprops.net/lapo-paper (dotęp: 20.11.2024)
- Wojszel Anna (2020), „Pedagogika cyrku – jako metoda pracy z uczniem niedostosowanym społecznie” [w:] „Ars Educandi” Tom 17 nr 17, https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/arseducandi/article/view/5571 (dostęp: 20.11.2024)
- Urban Mirosław, Kalinowska Monika (2015), „Pedagogika cyrku a psychofizyczny rozwój dziecka”, https://pedagogikacyrku.blogspot.com/2015/02/artyku-pedagogika-cyrku-psychofizyczny.html(dostęp: 20.11.2024)
- Wojszel Anna (2020), „Pedagogika cyrku – jako metoda pracy z uczniem niedostosowanym społecznie” [w:] „Ars Educandi” Tom 17 nr 17, https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/arseducandi/article/view/5571 (dostęp: 20.11.2024)
- Biuletyn Informacji Publicznej RPO (2013) „Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych” https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/konwencja-onz-o-prawach-osob-niepelnosprawnych (dostęp: 20.11.2024)
- Pomian Alicja (2024) „Pedagogika cyrku dla dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną. Studium społeczno-edukacyjne”, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Mendel, Gdańsk: Uniwersytet Gdański
- Han Byung-Chul (2022) „Społeczeństwo zmęczenia i inne eseje”, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej
