Wprowadzenie
Niniejszy tekst jest ostatnim z serii czterech tekstów prezentujących wyniki projektu „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”. Stanowi kontynuację tekstów pt. O projekcie badawczym „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”, Różnorodność sztuki cyrkowej i możliwości kształcenia się w jej zakresie oraz Proces kształcenia artysty cyrkowego.
Ograniczenia rozwoju zawodowego w obszarze cyrku
Jako najważniejsze motywacje do wykonywania zawodu artysty cyrkowego osoby badane wskazywały satysfakcję z przedstawiania sztuki na żywo, możliwość rozwijania talentu czy spotykania ludzi o podobnych pasjach i spojrzeniu na życie. Podkreślano, że zawód ten cechuje się pewnego rodzaju uczciwością, ponieważ trudno ukryć brak umiejętności lub dostać prestiżową pracę po znajomości:
Dobry występ to dobry występ. Oczywiście, możemy się spierać, że ktoś wystąpił lepiej, gorzej i tak dalej. Ale na pewno nie wystąpi nikt, kto nic nie umie. To już będzie trudniejsze. A to niestety w wielu zawodach działa. (Pn2)
Choć cyrkowa edukacja ma charakter interdyscyplinarny i zindywidualizowany, oferując szerokie możliwości rozwoju, rozmówcy wskazywali na istnienie w zawodzie artysty cyrkowego umiejętności, które trzeba zdobywać poza zajęciami. Zaliczali do nich np. prowadzenie pojazdu z przyczepą, emisję głosu, konferansjerkę, odpoczynek i regenerację, pozyskiwanie zleceń czy tworzenie oferty marketingowej. Jako główne ograniczenia w rozwoju zawodowym wskazywano takie, które odnosiły się do zarządzania i warunków organizacyjnych, zaliczanych do opisanych w części 3 umiejętności profesjonalnych. Ograniczenia te sprawiały, że artyści musieli uczyć się niezależności, proaktywności i organizacji:
Nie mamy przestrzeni do tego, żeby występować. Nie mamy swoich teatrów, nie ma zainteresowania tym tematem, więc trzeba samemu nieustannie wymyślać takie aktywności, [które umożliwiają występowanie]. Myślę, że ważne jest poszerzanie świadomości, że my w ogóle taką dziedzinę sztuki w Polsce mamy i że ona potrzebuje swojej przestrzeni. (Nu6)
Te umiejętności cyrkowe, to tak czy inaczej gdzieś zdobędziesz. I sobie myślisz: „a, to jest moja pasja, ja sobie żongluję, a pieniądze to będą”. Tak nie można myśleć! Trzeba zarabiać pieniądze i ktoś się musi tego nauczyć. (Nu2)
Osoby badane twierdziły, że środowisko cyrkowe przyciąga mocne osobowości, szczególnie odnajdujące się w reprezentowaniu środowiska i ustalaniu warunków pracy oraz zleceń. W tym zakresie jednak często wywierają na innych presję, dążąc do realizacji swoich interesów pod pretekstem interesu ogółu. Tego rodzaju działania bywały usprawiedliwiane brakiem alternatywy, dobrem społeczności czy celami charytatywnymi, choć tak naprawdę miały wykorzystać niewiedzę artystów. Podkreślano powszechność nieuczciwych, a nawet zwyczajnie niezgodnych z prawem działań pracodawców i zleceniodawców, które artyści starali się rozpoznać i przed nimi bronić:
Wiem, że często istnieją takie kontrakty albo jakieś znajomości, które później negatywnie wpływają na artystę, na jego pracę – że co innego ci mówią, a co innego jest naprawdę. [Bywa] na przykład, że występy mają być dwa razy w tygodniu, a się okazuje, że są cztery i dodatkowo jeszcze próby (…). Albo że masz umowę na wykonywanie swojego numeru plus choreografia do openingu i do finału, a do tego masz jeszcze robić dodatkowe choreografie jako tło do innych artystów (…). Mam znajomych, którzy jeździli na kontraktach i słyszałam [o tym] niejednokrotnie. I właśnie fajnie by było, jakby pokazali nam, jak się od tego uchronić, jak poznać tą dobrą organizację – żeby w dobre ręce, na dobry kontrakt trafić. (Pu9)
Uważam, że nam jako środowisku, i również mi, brakuje podejścia biznesowego. Czasem jesteśmy zbyt artystycznymi duszami: zbyt chcemy wyrazić siebie, przekazać coś; zbyt bierzemy pewne rzeczy do siebie niż właśnie myślimy o tym: „ok, to jest moja praca i to nie jest o mnie” – gdy ktoś nie weźmie mojego spektaklu czy mojego warsztatu. Tak działa wolny rynek, że ktoś mógł wybrać inny spektakl, choć ja uważam, że ten spektakl jest gorszy w pewnych aspektach niż mój. Też pewne rzeczy robimy w ramach wolontariatu albo bardzo po kosztach i potem się człowiek na to złości. Tego nam brakuje: takiego balansowania między pasją, życiem prywatnym a pracą. (Nn3)
Trudności w życiu zawodowym artystów cyrkowych wiązały się przede wszystkim z rozpowszechnionym wykonywaniem pracy na umowę zlecenie. Niektóre zlecenia mogły trwać jedynie dzień, a inne cały rok – takie zróżnicowanie powodowało jednak, że pozyskiwanie zleceń należało planować z większym wyprzedzeniem. Realizacja zleceń na dłuższą metę niosła za sobą poczucie niestabilności, wymóg mobilności, konieczność odnajdywania się w nowych okolicznościach i zmienność komfortu życia. Wskazywano również, że zakres obowiązków artystów nie ograniczał się jedyne do wykonania własnego numeru, ale zwykle obejmował samodzielne przygotowywanie podkładu muzycznego, wykonywanie makijażu, transport i montaż sprzętu, a także pozyskiwanie zleceń i negocjowanie ich warunków.
Występy cyrkowe wymagały regularnych treningów oraz stosunkowo częstego zmieniania pracodawców i zleceniodawców, co wiązało się z nieustannym podnoszeniem poprzeczki pod względem oczekiwań wobec artystów. Choć kariera na arenie międzynarodowej pod różnymi względami mogła być atrakcyjna, wielu artystów decydowało się na funkcjonowanie głównie w kraju, co wzmacniało hermetyczność środowiska, ograniczając jego rozwój. W kontekście pracy dla wielu zleceniodawców podkreślano także oddalenie od rodziny i zacieranie granicy między życiem prywatnym a zawodowym:
Czasem mi się wydaje, że jakimś mnichem się staję. I nie czuję, że moją drogą jest droga mnicha. Bo żeby oddać się w pełni temu wszystkiemu, naprawdę dużo ryzykuję, dużo jeżdżę… i finansowo ryzykuję, i na wielu polach ryzykuję po prostu. [Uczę ryzyka] i staram się też za tym podążać. I to jest fajne, bo dużo dobrych rzeczy do mnie przychodzi dzięki temu. Ale myślę, że życie to jakiś miks między ryzykiem a stabilnością, więc czuję, że momentami chyba chciałbym ciut więcej tej stabilności – i taką zdrową relację między stabilnością a ryzykiem. (Nn5)
Kariera zawodowa artysty cyrkowego – możliwości, plany i marzenia
Osoby badane podawały różne przykłady możliwości pracy zawodowej dla artystów cyrkowych, wskazując na 6 głównych aktywności, zaprezentowanych na Ilustracji 1. Aktywności te dotyczyły: prowadzenia występów, współtworzenia występów, popularyzacji sztuki cyrkowej, udziału w konkursach, organizowania inicjatyw kulturalnych, a także kształcenia.
W kontekście prowadzenia występów wśród potencjalnych miejsc występów wskazywano: cyrki stacjonarne, cyrki objazdowe, teatry, parady, ulicę, festiwale, festyny, dni miast, szkoły, muzea, parki rozrywki, restauracje, hotele, centra handlowe, statki wycieczkowe, zlecenia prywatne (np. wesele, urodziny, imprezy prywatne, imprezy integracyjne), zlecenia okolicznościowe (np. imprezy sylwestrowe), występy w mediach (klipy, filmy, reklamy, programy typu talent show). Jako niszowe, a tym samym potencjalnie atrakcyjne możliwości zawodowe podkreślano mało popularne w Polsce formy występów, takie jak sideshow czy gentelmen’s juggling. Wśród aktywności dotyczących współtworzenia występów wymieniano produkowanie spektakli, tworzenie scenariuszy, choreografii, kostiumów czy scenografii, a także konsultacje zawodowe. Jako aktywności popularyzujące sztukę cyrkową wskazywano tworzenie platform komunikacji, publikacji, recenzji, prowadzenie wykładów i dyskusji, a także nagłaśnianie inicjatyw środowiska cyrkowego. Kolejny rodzaj aktywności w pracy zawodowej artystów cyrkowych stanowi rywalizacja w zawodach i konkursach. Na aktywności organizowania inicjatyw kulturalnych składało się prowadzenie działalności gospodarczej (nastawionej na twórczość, edukację lub pozyskiwanie zleceń), zarządzanie instytucją publiczną lub organizacją pozarządową, pełnienie roli menedżera zespołu artystycznego, a także tworzenie sieci kontaktów. Wśród aktywności dotyczących kształcenia wskazywano na możliwości przygotowywania materiałów edukacyjnych i uczenia innych, ale podkreślano również okazję do naukowego kształcenia się w obszarze cyrku za granicą:
Niektóre szkoły, tak jak w Londynie, w Rotterdamie, dają możliwość uzyskania stopni naukowych. Tam to jest bachelor, czyli oni mają [tytuł] naszego licencjata. Ale gdzieś można nawet zrobić doktorat cyrkowy! Jest to zabawne, bo ogólnie sztuka cyrkowa jest zazwyczaj w edukacji pojmowana pod kątem takiej zawodówki. A tam to idzie tak typowo naukowo i można się rozwinąć ze stopniem naukowym. (Pn2)
Artyści, mówiąc o swoich planach, często łączyli występy i uczenie innych. Z myślą o przyszłości kładli jednak większy nacisk na uczenie, najlepiej w ramach własnej szkoły. W kontekście występów planowali skupiać się najpierw na mniejszych wyzwaniach, a docelowo na większych, rozwijając się w zakresie specjalizacji i unikatowego, trudnego do odtworzenia numeru. Ci spośród rozmówców, dla których ważna była niezależność, myśleli o rozwijaniu własnej działalności gospodarczej i stworzeniu spektaklu z oryginalnym, a jednocześnie łatwym w transporcie rekwizytem. Inni planowali pracować sezonowo w popularniejszych cyrkach w Polsce i za granicą, a na początek chociaż spróbować przekonać się, czy odnajdą się w tym trybie pracy. Wspominano także o chęci udziału w festiwalach czy konkursach. Niektórzy podkreślali, że pomimo podejmowanych prób, nie udało im się żyć wyłącznie z działalności artystycznej. Jako sukces wskazywali jednak dalsze utrzymywanie kontaktu ze środowiskiem artystycznym i okazjonalne angażowanie się w jego inicjatywy. W tym kontekście należy podkreślić świadomość tych osób w dbaniu o swój dobrostan:
Bardzo dużo magików rozwija się pod kątem biznesowym, ma jakieś dodatkowe dochody, dodatkowe źródło utrzymania. Wydaje mi się, że można być twórczym i dobrym artystą, ale też można być dobrym w czymś innym, nie tylko w iluzji. I to jest dobry kierunek pod względem stabilności – takiej stricte pieniężnej i takiej psychicznej, że po prostu nie martwisz się tym, czy masz pokaz, czy nie. (Nu4)
Nic dziwnego, że marzenia rozmówców odnosiły się właśnie do poczucia dobrostanu i stabilności. Artyści wskazywali na nadzieję, że uda im się wyleczyć kontuzje i powrócić do regularnych treningów. Marzyli o liczniejszych okazjach do występów, na przykład w ramach stałej przestrzeni lub okolicznościowych festiwali, które chcieliby współorganizować. Myśleli o stworzeniu własnych spektakli, z którymi mogliby regularnie występować. Wspominali o konieczności rozbudowywania swoich ofert, skupiając się na różnych grupach odbiorców, a także na ogólnopolskim, a docelowo również międzynarodowym zasięgu występów. Inni wskazywali na zalety przygotowania unikatowej oferty, na przykład w formie multiartystycznego pokazu. Podkreślali chęć delegowania zadań związanych z administracją czy marketingiem na rzecz skoncentrowania się głównie na artystycznej sferze działalności. Marzyli także o zyskaniu rozpoznawalności, która przełożyłaby się na wyższy prestiż cyrku i ułatwiłaby im realizację przedsięwzięć organizacyjnych. Historie rozmówców pokazują, że artyści cyrkowi byli oddani swojej pasji pomimo charakterystycznych dla tego zawodu trudności:
Ich wybory są po prostu spontaniczne, płynące z ich uczciwego podejścia do życia. Chcą robić to, co lubią, bo coś tam im się spodobało i chcieliby wejść w rolę tych, którzy ich kiedyś urzekli (…). Dużo ludzi do końca swego życia [mentalnie] jest w tym cyrku. Oni nigdy z niego nie wychodzą, bo jak przyjeżdżają tu 80-latki, to nie mówią o polityce, tylko mówią o swoich numerach. Oni żyją tym dalej. (Pn4)
Zakończenie
Niniejszy tekst stanowi zwieńczenie serii czterech tekstów prezentujących wyniki projektu „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”:
- O projekcie badawczym „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”
- Różnorodność sztuki cyrkowej i możliwości kształcenia się w jej zakresie
- Proces kształcenia artysty cyrkowego
- Wyzwania w zawodzie artysty cyrkowego i ścieżki kariery
