Poniższy tekst pierwotnie opublikowany został 06 czerwca 2023 roku na portalu circostrada.org, pt. „From The Blank Spot to a Flourishing Landscape: Contemporary Circus in Germany” . Dziękujemy redakcji Circostrady za możliwość jego przetłumaczenia i opublikowania na łamach Sztuki Cyrku.
Wstęp
Parę lat temu Niemcy były postrzegane jako „puste miejsce na cyrkowej mapie Europy”. Jednak w bardzo krótkim czasie państwo to osiągnęło strukturalny rozwój w obszarze cyrku współczesnego do rozmiarów przeważających jakikolwiek inny kraj w tej dziedzinie. Zaczynając jako coś w rodzaju inicjatywy oddolnej w Kolonii czy Berlinie, wspieranej różnymi inicjatywami, miejscami i centrami kreatywnymi z całego kraju, dziedzina ta przerodziła się w ciągu ostatnich 6 lat w fascynujący, cyrkowy krajobraz ze scenami, festiwalami, rezydencjami, programami finansowania i stowarzyszeniem federalnym. W tym artykule Jenny Patschovky opisuje ową transformację i określa status quo, formułując wizję sceny krajowej.
(autorstwo: Valentina Barone)
Początki i motywy rozwoju
Historia współczesnego cyrku w Niemczech, tak jak wszystkich żywych ruchów w kulturze, nie jest linearna czy rygorystyczna, ale spleciona i organiczna. Jest blisko połączona z sukcesem indywidualnych grup cyrkowych i zaangażowaniem niektórych niemieckich instytucji oraz inicjatyw. To właśnie niemiecka grupa GOSH, która stała się popularna w latach ‘90, szczególnie w Niemczech i Francji, ze swoją charakterystyczną mieszanką artyzmu, rocka i slapsticku, otworzyła miejsca takie jak Tollhaus w Karlsruhe na nową formę cyrku. Co więcej, było wielu artystów, którzy ze względu na brak wystarczających środków finansowych próbowali wcisnąć współczesną estetykę w sferę komercyjną. 20 lat później, między rokiem 2011 a 2015, zespół tańca współczesnego Collected Project, zdobył 8 nagród w kategorii taniec, za odnoszący sukcesy duet “How”, któremu udało się zwrócić uwagę na młodą dziedzinę współczesnego cyrku, tym samym umożliwiając mu zakorzenić się w niemieckiej strukturze finansowania. Sukces Overhead Project zbiegł się w czasie i przestrzeni z utworzeniem Initiative Neuer Zirkus (INZ) w 2011 roku. Obie organizacje były założone w Kolonii, szkoląc, inspirując i przylegając do siebie nawzajem. W tym kontekście, Kolonia okazała się być wspaniałą lokalizacją, jako że leży blisko popularnych, zagranicznych akademii cyrkowych w Belgii, Holandii i Francji. Berlin, wielokulturowe miejsce przyciągające artystów, to od dawna główny ośrodek niemieckiej sceny cyrkowej. Mniej więcej w tym czasie, gdy powstało INZ, berliński teatr Chamäleon przemienił się w ważną siłę napędową artystycznego rozwoju i networkingu, oferując rezydencje i miejsca do prób, tak samo jak i sceny otwarte czy prezentację prac w toku. Teatr Chamäleon sformułował również własny Manifest Cyrkowy, który jako pierwszy opisał sytuację i potrzeby współczesnego cyrku w Niemczech.
Napisany razem z INZ, Festiwalem Berlińskiego Cyrku i oddanym artystą i producentem cyrkowym Sebastianem Tomą, stał się ważnym narzędziem dla lobbingu na rzecz polityki kulturalnej.
Festiwale i miejsca
Liczba miejsc i festiwali, które włączają nową formę cyrku w swoich programach, stale rośnie od przeszło 15 lat, a festiwale poświęcone wyłącznie przedstawieniom cyrku współczesnego pojawiają się coraz częściej, co jest efektem odwagi, entuzjazmu i inicjatywy. Istotny impuls pochodzi od Europejskiej Stolicy Kultury (European Capital of Culture) czyli RUHR.2010, która zainicjowała pierwszy niemiecki festiwal cyrkowy Cirq’ouleur w Herne i i założyła przestrzeń instytucjonalną URBANATIX w Bochum. W Berlinie, Berliński Festiwal Cyrkowy (Berlin Circus Festival) pojawił się w 2015 roku, pod hasłem „cool and sexy” i od tego czasu, co roku prezentuje swoje występy entuzjastycznej, młodej widowni w Tempelhofer Feld. Inne festiwale i instytucje kultury, takie jak Berliner Festspiele, Ruhrfestspiele, Recklinghausen, Düsseldorf Festival i Perspectives Festival w Saarbruecken, również zaczęły włączać do swoich programów cyrk współczesny, znacząco przyczyniając się do zwiększenia rozpoznawalności tego gatunku. Wspomniany już Tollhaus w Karlsruhe organizuje swój festiwal cyrkowy ATOLL od 2016 roku. Oprócz prezentowania występów interesujących gości z całego świata, festiwal skupia się również na lokalnej scenie cyrkowej. Co więcej, od 2020 roku odbywa się projekt z Kolonii TANZPAKT Stadt-Land-Bund CircusDanceFestival organizowany przez teatr Overhead Project. Dodatkowo, oprócz występów, festiwal oferuje także program rezydencyjny, utrzymuje współpracę uniwersytecką między Ecole Supérieure des Arts du Cirque w Brukseli (ESAC) i Zentrum für Zeitgenössischen Tanz (ZZT) w Kolonii oraz przyczynia się do rozwoju studiów cyrkowych.
Śmiało można powiedzieć, że wiele niemieckich festiwali i ośrodków bierze na siebie odpowiedzialność zbudowania nowej dziedziny artystycznej i jednocześnie z wielkim oddaniem stara się wzmocnić tę formę sztuki na wiele sposobów.
Kulminacją całego rozwoju wypadków jest Zeit für Zirkus, niemiecki odpowiednik międzynarodowego festiwalu cyrkowego La Nuit du Cirque. Festiwal jest organizowany od 2020 roku i niezwykle mocno zwiększył wydźwięk nowego cyrku w ogólnym krajobrazie kulturowym, częściowo dzięki zaangażowaniu już prawie 30 uczestniczących ośrodków z całych Niemiec.
BUZZ – Federalne stowarzyszenie cyrku współczesnego
Założenie Initiative Neuer Zirkus (INZ) w Kolonii przygotowało grunt dla kulturalno-politycznego zaangażowania, które rozprzestrzeniło się do innych wielkich miast niemieckich w zaledwie parę lat. Od 2013 roku istniała także sieć cyrków INZ w Berlinie, Monachium i Hamburgu, do której niedługo dołączyły także Darmstadt, Brema, Fryburg, Lipsk, Stuttgart i Zagłębie Ruhry. Po raz pierwszy umożliwiło to wymianę doświadczeń i współpracę w obrębie nie tylko poszczególnych miast, ale i całego kraju. Instytucje członkowskie INZ walczyły lokalnie o utworzenie instytucji finansujących ich sektor. Solidarność pomiędzy sektorami była istotną siłą sprawczą od samego początku. Wynikiem tych działań był gwałtowny wzrost ilości wydarzeń i projektów, które – przy braku finansowania ze środków publicznych – odniosły sukces głównie przez własną inicjatywę, wolontariat i dzielenie zasobów. W konsekwencji, w 2019 roku nastąpiła restrukturyzacja w stowarzyszenia federalne. Dzisiaj BUZZ działa jako organizacja parasolowa dla instytucji cyrku współczesnego w Niemczech i obecnie reprezentuje prawie 200 członków. Funkcjonuje jako sieć, platforma informacji, biuro doradcze i organizator ogólnokrajowych konferencji zawodowych, spotkań i lokalnych okrągłych stołów. Stowarzyszenie reprezentowane jest również w ważnych instytucjach Niezależnych Sztuk Performatywnych (Independent Performing Arts), gdzie jest aktywne w dziedzinach polityki finansowej, warunków pracy i opieki społecznej, działając tym samym silnie na rzecz uznania na poziomie politycznym.
Finansowanie
W Niemczech cyrk współczesny doświadcza powoli rosnącej otwartości po stronie instytucji finansowych. Niemniej jednak wciąż musi walczyć o oczywistą klasyfikację w sztukach performatywnych. Cały czas brakuje środków, zarówno miejskich jak i państwowych, które w szczególności wspierałyby niezależnych artystów cyrkowych, przestrzenie czy centra produkcyjne, zapewniając zrównoważoną pomoc występom, produkcjom, badaniom i wyższej edukacji. To nieudogodnienie doprowadziło w 2018 roku do utworzenia przez BUZZ niezależnego, oddzielnego programu finansowania cyrku współczesnego o nazwie Zirkus ON. Wspiera on rocznie (razem z 15, głównie niemieckimi, instytucjami partnerskimi) 3 wybrane projekty, zapewniając rezydencje, mentoring i możliwość prezentacji. Od 2022 roku Zirkus ON działa niezależnie od BUZZ i otrzymuje podstawowe finansowanie ze źródeł federalnych. Podczas pandemii koronawirusa nastąpiła tymczasowa restrukturyzacja programów finansowania, na szczęście pojawiło się specjalne wsparcie dla produkcji cyrku współczesnego, przyznane przez Fonds Darstellende Künste. W 2021 roku wsparto 45 projektów, z których większość przerodziła się pełnometrażowe produkcje.
Finansowanie pozwalało scenie nowego cyrku ogromnie rosnąć, co niestety w obecnej chwili (czerwiec, 2023 roku) przestaje mieć miejsce, jako że nowe wytyczne agencji finansującej wstrzymują łatwą dostępność środków.
Wpływa to również na BUZZ, które otrzymało wsparcie finansowe, na swoją obszerną działalność, pierwszy raz od 2 lat. Tymczasem Zagłębie Ruhry obiera dość wyjątkowy kierunek: od 2021 roku Ministerstwo Nadrenii Północnej – Westfalii, w ramach programu finansowego Neue Künste Ruhr, poszukuje młodych artystów i artystek, którzy mają powiązania właśnie ze współczesnym cyrkiem. Z pomocą Neuer Zirkus Rohr, region zostanie przekształcony w platformę przeznaczoną do prezentowania działań cyrku współczesnego. Wciąż istnieją jednak kraje związkowe, gdzie nowy cyrk nie jest uważany za formę sztuki i w rezultacie jest wyłączony z finansowania.
Ostatnio Instytut Goethego włączył cyrk współczesny do swoich programów finansowania. Jednym z ich działań w 2023 roku był zrealizowany po raz pierwszy program rezydencyjny, podczas którego fińska artystka przez prawie 6 tygodni podróżowała po Niemczech nawiązując kontakty z lokalnymi twórcami cyrkowymi.
Cyrk jako niematerialne dziedzictwo kulturowe: wizja cyrku
Wiele się wydarzyło od początków współczesnego cyrku w Niemczech. Jako kamień milowy w historii cyrku cała społeczność świętowała tej wiosny włączenie go „jako niezależnej formy sztuk performatywnych” do Narodowego Spisu Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Niemiec. Ten sukces został osiągnięty dzięki współpracy w sieci stowarzyszeń cyrkowych, w których wszystkie formy cyrku (tradycyjne, współczesne, edukacyjne) pracowały nad poszczególnymi kwestiami, do których należały tematy bezpieczeństwa i prewencji w praktyce cyrkowej, jak i ważna, krytyczna refleksja nad cyrkową przeszłością kolonialną. Oczywiście, w toczącym się zmaganiu i walce o lepsze struktury i warunki pracy, nie możemy tracić z oczu naszych mocnych stron. Właśnie dlatego, że nie ma zinstytucjonalizowanych struktur, instytucje mają większe pole manewru. Oznacza to, że twórcy mogą sami zadecydować jaki rodzaj cyrku chcą urzeczywistniać, jak cyrk powinien pozycjonować się w społeczeństwie, czy jakiej cyrkowej edukacji wyższej potrzebujemy – ponieważ Niemcy pilnie potrzebują uniwersytetu cyrkowego.
Cyrk żyje dzięki swojej umiejętności przystosowania, poczucia solidarności i samoorganizacji. Oferuje nową formę zbliżenia się do kultury, coś, czego obecnie potrzebujemy, aby otworzyć przestrzeń dyskursywną i zapewnić nowe perspektywy. Perspektywy, które może dać tylko cyrk.
