Poniższy tekst pierwotnie opublikowany został 10 marca 2022 roku na portalu cirko.fi, pt. „Call Out for the Circus”. Jest to treść przemówienia wygłoszonego w 2022 roku na Subcase. Dziękujemy Jarkko Lehmusowi za zgodę na tłumaczenie i opublikowanie tekstu na łamach Sztuki Cyrku.
Co przyszłość przyniesie dla współczesnej sztuki cyrkowej w krajach nordyckich i bałtyckich? Większość tego, co powiem, zostało już powiedziane przez innych przede mną, ale nie dokładnie tak, jak ja to zrobię.
Nie możemy zobaczyć przyszłości – możemy jedynie widzieć przeszłość. To, co dziś jest współczesne, jutro będzie już przeszłością. Spójrzmy więc na nieustannie płynącą przeszłość, aby zobaczyć przyszłość.
Zarówno model biznesowy tego, co nazywamy tradycyjnym cyrkiem, jak i zachodnia koncepcja Sztuki przez duże S, a co za tym idzie idea form sztuki, zostały wynalezione w XVIII wieku. Staram się unikać używania określenia „forma sztuki”, ponieważ implikuje ono ustaloną formę z wyraźnymi granicami. Ustalona forma to martwa forma, natomiast sztuki performatywne są niezwykle żywe: żyją, oddychają, pocą się i krwawią.
Historycznie cyrk zmonetyzował to, co niezwykłe. W rezultacie, ludzie posiadający umiejętności fizyczne i cechy uważane za niezwykłe znaleźli w cyrku sposób na zarabianie na życie. Akrobatyka na koniach, na ziemi czy w powietrzu; manipulacja przedmiotami; komedia fizyczna; niezwykłe owłosienie twarzy w kontekście postrzeganego genderu; czy nietypowa budowa ciała dla danego kontekstu społeczno-kulturowego. Wszystko to istniało na długo przed opracowaniem modelu biznesowego spektakularnej rozrywki na arenie o 13-metrowej średnicy.
A co ze sztuką we „współczesnej sztuce cyrkowej”? W cyrku idea „sztuki…” (the art of …) polegająca na robieniu czegoś szczególnie dobrze jest bardzo wyraźna. Ta rzemieślnicza idea zdobywania specjalistycznych umiejętności i wykorzystywania ich do zarabiania na życie jest nadal żywa i ma się dobrze w dzisiejszym świecie cyrkowym. Ta idea polega na pokazywaniu umiejętności w taki sposób, aby inni ludzie chcieli za to zapłacić i zobaczyć to ponownie i ponownie.
Moim zdaniem, nie ma sensu kategoryzować występu jako rozrywki lub sztuki. Przydatne może być spojrzenie na to, co dany występ robi. Czy cię rozśmiesza, sprawia, że chcesz płakać, przenosi cię do innego świata, powoduje obrzydzenie, czy może skłania do refleksji na temat niewypowiedzianego problemu społecznego?
Postawienie przymiotnika współczesny przed słowem oznacza, że jest ono w jakiś sposób inne niż to, co było wcześniej. Odnosząc powyższe do sztuki performatywnej: przymiotnik umieszcza ją w szerszym kontekście sztuki współczesnej, tzn. sztuki, która dzieje się teraz i dotyczy bieżących problemów. Często te problemy mogą być nieprzyjemne. To jest dylemat między logiką zarabiania na eskapistycznej rozrywce a prowokującymi do myślenia dziełami sztuki.
Kilka lat temu duża księgarnia w Helsinkach miała genialną kampanię reklamową. Na ich plakacie był wydrukowany alfabet. Pod spodem było pytanie: „Kto miałby to dla Ciebie ułożyć?” Doskonale wpasowane litery niekoniecznie są interesujące, natomiast ich szczególna kompozycja może zmienić świat.
Cyrk porusza w bardzo specyficzny sposób. Może warto pomyśleć o nim jako o swoistym języku. Jako osoba z publiczności pragnę być poruszony na poziomie emocjonalnym, fizycznym i intelektualnym. Jeśli obecny jest tylko jeden z tych elementów, czuję się jednowymiarowo i szybko się nudzę. Jeśli obecne są dwa z trzech, jestem zaangażowany. Jeśli obecne są wszystkie trzy, moje życie się zmienia.
W XIX wieku Hegel stwierdził, że „to w dziełach sztuki narody zdeponowały najgłębsze intuicje i idee swoich serc” (Hegel, Wykłady, 1886). Doskonale wykonane salto jest z pewnością niesamowite pod względem wizualnym i może wywołać pewne odczucia w ciele widza. Ale jakie są „najgłębsze intuicje i idee” współczesnej sztuki cyrkowej? Jaki światopogląd czy idea człowieczeństwa sugeruje doskonale wykonane salto?
Bez aspektu intelektualnego cyrk jest energiczną młodą masą mięśni bez mózgu na polu sztuki pełnym mózgów, ale ubogim w mięśnie. Z drugiej strony, w sztukach performatywnych poleganie wyłącznie na intelekcie kosztem fizyczności i emocji skutkuje kryzysem egzystencjalnym.
A co jeśli pokazywanie widowiskowych umiejętności nie jest celem samym w sobie? Co jeśli umiejętność byłaby tylko punktem wyjścia, jak każda inna umiejętność fizyczna, taka jak pisanie na klawiaturze dziesięcioma palcami? Co jeśli umiejętność zostałaby przekroczona i użyta do eksploracji idei, do której ta umiejętność jest doskonałym medium? To dopiero byłoby spektakularne!
Wymagające umiejętności fizyczne stawiają bardzo wysokie wymagania. Instynktowna fizyczność rzadko idzie w parze z emocjonalnym afektem lub inteligencją. Ale kiedy to się udaje, rezultat końcowy jest bez wątpienia spektakularny. Spektakl nie polega już na pokazie umiejętności. Umiejętność jest oczywista. Jest tylko punktem wyjścia. Spektakl polega na tworzeniu doświadczenia zmieniającego życie. Jednak bez głębokiego opanowania umiejętności ten spektakl nie mógłby się odbyć.
Nie możemy zobaczyć przyszłości.
Możemy tylko widzieć przeszłość.
Nie możemy zmienić przeszłości, ale możemy kształtować przyszłość.
Drogie artystki i drodzy artyści współczesnego cyrku i
nauczyciele przyszłych artystów:
Większość tego, co zrobiliście i zrobicie, zrobił już ktoś inny.
Ale nie dokładnie tak, jak wy to zrobicie.
Bądźcie zarówno rygorystyczni, jak i rozbrykani.
Bądźcie zarówno zachowawczy, jak i zuchwali.
Zawsze dążcie do wykonywania tego, co robicie, bezpiecznie.
Nigdy nie dążcie do robienia tego poprawnie.
Zawsze dążcie do użycia swojego ruchu, aby wyrazić to, co uważacie za ważne.
Weźcie język cyrku i wypowiedzcie nim coś niesamowitego.
Proszę, poruszcie nas w sposób, w jaki nigdy wcześniej nie byliśmy poruszeni.
