Pedagogika cyrku to dziedzina łącząca różnorodne techniki cyrkowe w edukacji, która skupiona jest nie na kształceniu przyszłych artystów cyrkowych, ale na rozwoju emocjonalnym, społecznym i fizycznym. W działaniach tą metodą wykorzystywane jest żonglowanie, akrobatyka, ekwilibrystyka (czyli sztuka balansu) czy clownada, co daje nam spektrum ciekawych rekwizytów, które możemy także dostosować do różnorodnych celów oraz potrzeb grupy. Takie techniki są stosowane zarówno w animacji społeczno-kulturalnej, edukacji alternatywnej, działaniach resocjalizacyjnych, terapeutycznych, podczas inicjatyw sportowych, plenerowych, do pracy indywidualnej, jak i z grupami. Tak szeroki zakres zastosowań wynika z korzyści, które dają ćwiczenia cyrkowe. To rozwijanie umiejętności komunikacyjnych, oswajanie porażki, rozwijanie współpracy w grupie , budowanie pewności siebie, nauka akceptacji, wzmocnienie cierpliwości czy szlifowanie cierpliwości i samoorganizacji. To także świetny trening dla naszego mózgu, ponieważ według badań* trening cyrkowy wpływa na poprawę współpracy między obiema półkulami mózgu, rozwija słabszą stronę ciała, poprawia koordynację wzrokowo-ruchową, koncentrację oraz równowagę, pobudza zmysły, wzmacnia napięcie mięśni oraz aktywizuje płuca, serce oraz naczynia krwionośne.
Foto: Jakub Gadaj
Takie holistyczne oddziaływanie dały nowe możliwości stosowania rekwizytów znanych z cyrkowej sceny, dlatego powstał cyrk społeczny. Na Pomorzu takich inicjatyw jest jeszcze niewiele. W tym roku jako Fundacja Ośmiornice Kreatywności dzięki dofinansowaniu Miasta Gdańska realizujemy projekt „Rusz swój mózg! – aktywizacja przez kulturę osób z niepełnosprawnościami oraz seniorów i seniorek”. W ramach tego działania grupy biorą udział w warsztatach żonglersko-ruchowych, z układania kostki Rubika oraz kreatywności (podczas których skupiamy się na metodzie improwizacji teatralnej, sketchnotingu, psychomotoryce oraz storytellingu). Zajęcia odbywają się w klubach seniora, domach sąsiedzkich oraz domach kultury w gdańskich dzielnicach Brzeźno, Przymorze, Chełm, Śródmieście, jak i placówkach prowadzonych przez Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną (PSONI). Wydarzenia skierowane są szczególnie do osób w wieku senioralnym oraz osób z niepełnosprawnościami (zarówno ruchowymi, intelektualnymi, jak i sensorycznymi) w różnym wieku oraz do ich bliskich. Część zajęć była także dostępna dla osób Głuchych, dzięki tłumaczeniu na polski język migowy.
Foto: Eryk Romek
Działania z grupami senioralnymi
Przez ostatnie miesiące spotykaliśmy się na cykl zajęć 1,5-godzinnych z grupami senioralnymi, które głównie tworzyły kobiety. Często spotykałyśmy się z oporem przed aktywnością, ale także ciekawością, co na takich zajęciach będzie realizowane. W tych grupach naszym zamiarem było pokazanie takich ćwiczeń, które usprawniają ciało i umysł oraz które można później swobodnie powtórzyć w domu. Było to czasem wyzwanie , ponieważ pojawiały się ograniczenia ze względu na wiek, problemy zdrowotne czy kontuzje. Część osób ćwiczyła na siedząco, część siadała zależnie od potrzeb, ale program starałyśmy się dostosować do wszystkich. W grupach senioralnych zauważalne jest, że najczęstszą motywacją do udziału jest chęć spędzenia tego czasu dobrze, w miłej atmosferze, by był czas na ćwiczenia, ale także i rozmowę. Sprzyja temu prowadzenie zajęć w kole oraz pewne regularne elementy, ponieważ spotkania zawsze zaczynaliś my od wspólnej rozmowy w kole oraz gry integracyjnej, a kończyliśmy podsumowaniem i rundą sukcesów, czyli specjalnym czasem na chwalenie się nawet najmniejszymi sukcesami. Z seniorami i seniorkami najwięcej było żonglowania – na chusteczkach, piłkach czy obręczach oraz zadań z talerzami cyrkowymi, ale także ćwiczeń motorycznych. To, co mówiły osoby uczestniczące na koniec zajęć to, że dają im to możliwość zmęczenia się w inny sposób (działała głowa, ręce, nogi), był to czas radosnej aktywności, choć czasem wymagający. Dla nas najmilej, gdy spotykaliśmy się ponownie, a niektórzy mówili, że między zajęciami sami ćwiczyli czy angażowali do tego również rodzinę.
Foto: Jakub Gadaj
Foto: Eryk Romek
Działania z osobami z niepełnosprawnościami
W ramach projektu od maja prowadzimy również zajęcia w gdańskim Warsztacie Terapii Zajęciowej, działającym z ramienia PSONI. Wyzwaniem było dostosowanie zajęć do potrzeb wszystkich uczestników biorących udział w spotkaniach: od pojedynczych osób poruszających się na wózkach inwalidzkich po osoby porozumiewające się alternatywnymi sposobami komunikowania się. Dołożyliśmy wszelkich starań, by zaproponowane działania były możliwe do wykonania dla całej grupy. Stąd też podczas zajęć wykorzystujemy oddziaływania zarówno pedagogiki cyrku, jak i pedagogiki zabawy. Uczestnicy zajęć mogli poznać różne rodzaje rekwizytów cyrkowych (piłki, talerze, flowersticki, poi i inne), jak i te, które wykraczają poza spektrum zwykłych rekwizytów (kije od mopów czy też materiałowa ryba przeznaczona do żonglowania). Zbudowana na spotkaniach bezpieczna przestrzeń do popełniania błędów umożliwiła osobom z różnymi niepełnosprawnościami spotkać się ze światem kultury cyrkowej, z którym na co dzień nie mają styczności. W ciągu prowadzenia cotygodniowych zajęć z grupą liczącą od 7 do 10 osób, zauważyliśmy, że uczestnicy wspólnie spędzali czas na tym, by odkryć w jaki sposób można wykonać daną ekspresję ruchową zarówno w kontakcie z przedmiotem/rekwizytem cyrkowym, jak i z drugim człowiekiem. Z wielką radością były przyjmowane działania grupowe polegające na tym, by zaangażować wszystkich obecnych we wspólne gry cyrkowe. Uczestnicy z ciekawością przyjęli na zajęciach pawie pióra przeznaczone do nauki balansu, natomiast należy wspomnieć o tym, że aktywności ekwilibrystyczne były najtrudniejsze do wykonania dla tej grupy. Często stosowaną metodą podczas spotkań była żonglerka funkcjonalna, gdzie osoby z niepełnosprawnościami mogły spróbować ekspresji ruchowej połączonej z odebraną przez nich wcześniej informacją (najczęściej wizualną). Metoda ta wychodzi poza tradycyjne rozumienie żonglerki i sprawia, że żonglowanie staje się dostępną formą aktywności. Czasem, kiedy część osób wykonywała podstawowe zadania z bilateralną ekspresją ruchową, znajdowały się osoby, które pozostawały przy ćwiczeniach lateralnych. Wynikało to z zaobserwowanych podczas zajęć różnic w tzw. strefach najbliższego rozwoju dorosłych uczestników – część osób potrzebowała naszego wsparcia, a część mogła spokojnie próbować wykonywać inne aktywności już samodzielnie.
Foto: Eryk Romek
Podczas prowadzonych zajęć zauważaliśmy różne zachowania i potrzeby i w zależności od nich dobieraliśmy kolejne ćwiczenia tak, by wszyscy uczestnicy mogli skorzystać z zajęć. Zdarzały się naturalnie sytuacje, gdzie kilka osób wychodziło w trakcie spotkania – czasem te osoby wracały, a czasem nie. Były też sytuacje, kiedy podczas prowadzenia zajęć przychodziła inna zainteresowana osoba i była przyjmowana przez całą grupę. Celami stawianymi podczas zajęć były: poszerzanie świadomości swojego ciała, podejmowanie wspólnie nowych wyzwań, poznanie aktywności ruchowych poprzez cyrk. Kluczowe dla nas, pedagogów cyrku, było to, by naj pierw poznać uczestników swoich oddziaływań. Ważną praktyczną wskazówką jest to, by być przygotowanym na wszelkie modyfikowanie sposobów prowadzenia zajęć – tak, aby zarówno osoba z niepełnosprawnością intelektualną, jak i osoba ze sprzężoną niepełnosprawnością, czy też osoba rozwijająca się w spektrum autyzmu, mogła komfortowo uczestniczyć w spotkaniach.
Nasz projekt „Rusz swój mózg …” to tylko jeden z przykładów jak można zastosować pedagogikę cyrku w działaniach kulturalnych. Mamy nadzieję, że przed naszym zespołem jest jeszcze wiele ciekawych inicjatyw, ale również, że inne podmioty i placówki na Pomorzu odkryją moc cyrku.
*Dominika Knap, Zastosowanie pedagogiki cyrku w pracy z dziećmi – aspekty animacyjne, 2021
