Wprowadzenie
Niniejszy tekst jest trzecim z serii czterech tekstów prezentujących wyniki projektu „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”. Stanowi kontynuację tekstów pt. O projekcie badawczym „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości” oraz Różnorodność sztuki cyrkowej i możliwości kształcenia się w jej zakresie.
Podejścia do edukacji z zakresu sztuki cyrkowej
Kształcenie w obszarze cyrku koncentruje się na podejściu interdyscyplinarnym lub na wybranych specjalizacjach artystycznych. Przykładem podejścia interdyscyplinarnego może być edukacja w Państwowej Szkole Sztuki Cyrkowej w Julinku, na którą decydują się osoby relatywnie młode (w wieku od 13 do 23 lat), zdeterminowane do udziału w 3-letnim procesie kształcenia, a w konsekwencji do wykonywania zawodu aktora cyrkowego. Przedmioty realizowane w Państwowej Szkole Sztuki Cyrkowej są wymienione w Ramowym Planie Nauczania Szkoły Sztuki Cyrkowej (Rozporządzenie…, 2023a) i szczegółowo opisane w Podstawie Programowej Kształcenia w Zawodzie Aktor Cyrkowy (Rozporządzenie…, 2023b) poprzez wskazanie celów kształcenia z uwzględnieniem wiedzy, umiejętności, kompetencji, treści nauczania, kryteriów weryfikacji ich osiągnięcia, a także warunków niezbędnych do realizacji kształcenia.
Pozostałe oferty kształcenia w obszarze sztuki cyrkowej, typowe dla systemu niepublicznego, zazwyczaj skupiają się na wybranych specjalizacjach artystycznych. Oferty te są skierowane do grup odbiorców różniących się wiekiem, miejscem zamieszkania czy stopniem zaangażowania w rozwijanie umiejętności cyrkowych. Opisy tych ofert, zarówno w odniesieniu do przebiegu zajęć jak i konkretnych umiejętności rozwijanych w ich ramach, często ograniczają się do kilku zdań, zawierając jedynie ogólne informacje. Należy jednak zauważyć, że korzystanie z różnych ofert kształcenia w systemie niepublicznym również może stanowić przykład interdyscyplinarnego podejścia do edukacji z zakresu sztuki cyrkowej.
Umiejętności przekazywane w procesie kształcenia
O tym, jakie konkretnie umiejętności rozwija się w ramach opisanych wyżej podejść, można dowiedzieć się przede wszystkim z osobistego doświadczenia osób badanych. Osoby związane ze Szkołą Cyrkową koncentrowały się na perspektywie długookresowej i profesjonalnej, podkreślając umiejętności mające przygotować do wykonywania zawodu aktora cyrkowego. Pozostali rozmówcy znacznie częściej zwracali uwagę na ogólnorozwojowy i społeczny wymiar edukacji z zakresu sztuki cyrkowej. Wymieniane przez osoby badane umiejętności można przyporządkować do 5 obszarów umiejętności artysty cyrkowego: umiejętności fizyczno-technicznych, psychologicznych, społecznych, artystycznych a także profesjonalnych, przedstawionych na Ilustracji 1.
Do umiejętności fizyczno-technicznych można zaliczyć kondycję fizyczną, koordynację, równowagę, refleks, płynność ruchów, wytrzymałość, świadomość ciała, a także korzystanie z rekwizytów, ich przygotowanie oraz montaż. Rozmówcy wskazywali na kluczowe znaczenie stałej opieki trenerów, dbania o bezpieczeństwo w trakcie treningów i występów, jak również przestrzegania związanych z nim procedur. Podkreślali, że kształcenie cyrkowe ma charakter zindywidualizowany, ponieważ nawet w ramach tej samej specjalizacji można ćwiczyć zupełnie inne numery, co wiąże się chociażby z warunkami fizycznymi uczniów, ich możliwościami i preferencjami. Zwracali także uwagę na wyższy poziom zaawansowania niektórych specjalizacji – aby wykonywać akrobatykę powietrzną trzeba najpierw opanować gimnastykę czy akrobatykę. Z uwagi na swoją interdyscyplinarność kształcenie z zakresu sztuki cyrkowej umożliwia wszechstronny rozwój, do czego niezbędne są regularne treningi:
Poznajemy swoje ciało i swoje możliwości, bo trenujemy codziennie, więc to ciało się wzmacnia. Ale najpierw, żeby się wzmocniło, musi się osłabić. Zakwasy, zmęczenie… Po tym, jak już tę fazę zmęczenia i zakwasów się przebrnie, to jest tylko lepiej i mocniej. Wtedy oczywiście podbija się treningi, żeby były trudniejsze – ale w taki sposób ciało się uodparnia. (Pu4)
Umiejętności psychologiczne prowadzą do ukształtowania pewnego typu osobowości spójnego z określonym stylem życia. Będzie to przede wszystkim wytrwałość w uczeniu się nowych rzeczy i dążeniu do założonych celów, nawet jeśli początkowo wydawały się one nieosiągalne. Wskazywano na umiejętność kontroli, podejmowanie ryzyka przy jednoczesnym unikaniu brawury, świadomą obecność i koncentrację, autorefleksję, pokorę, umiejętność odbierania krytyki, a także otwartość na nowe wyzwania. Dla przeciwwagi, podkreślano również znaczenie relaksu, wyciszenia i regeneracji. Umiejętności psychologiczne pozwalały zatem utrzymywać motywację do przełamywania swoich ograniczeń i obaw:
Chciałbym, żeby [uczestnicy] byli oswojeni z tymi momentami, kiedy im coś nie wychodzi. Żeby więcej ryzykowali w życiu. Żeby pozwalali sobie na to, żeby im nie wychodziło. I żeby mieli narzędzia do tego, jak sobie poradzić z tym, że coś nie wychodzi. Te uczucia, które do nas przychodzą w momencie porażki – w momencie, kiedy ryzykuję i się nie udaje – trzeba oswoić, żeby one nie były takie straszne. Jak jest bezpieczna przestrzeń, że oni mogą upaść i dalej wszystko jest w porządku, to wierzę, że to wzmacnia ich w środku. (Nn5)
Oni tu wszyscy przychodzą z marzeniami i my musimy im pomóc zrealizować te marzenia. Oni marzą nieraz nawet ponad swoje możliwości. I my ich musimy wyprowadzić z błędu, ale nie można tego zrobić brutalnie, żeby nie zgasło w nich to światełko i żeby dalej chcieli tutaj funkcjonować. (Pn4)
Choć rozwijanie umiejętności fizyczno-technicznych i psychologicznych jest typowe także dla zawodu sportowca, w przypadku aktora cyrkowego kluczowy jest wymiar społeczny. W zakresie umiejętności społecznych wskazywano na otwartość na innych ludzi, tolerancyjność, nawiązywanie interakcji, współpracę, komunikację, asertywność, rozwiązywanie konfliktów, angażowanie się we wspólne inicjatywy, poczucie wspólnoty i przynależności do grupy, wymianę poglądów, konstruktywną krytykę, wzajemne wspieranie się i uczenie się od siebie, proszenie o pomoc, podtrzymywanie kontaktu i tworzenie sieci kontaktów:
To się różni od sportu, że tutaj trzeba umieć to do ludzi pokazać, tak? Nie samo salto, ale po lądowaniu [trzeba] mieć ten kontakt z ludźmi. Widzieć twarze publiczności, a nie widzieć tylko ziemię. (Pn5)
Jestem w stanie strzelić, że większość magików jeździ na zloty w celu integracji. Tak samo jak np. żonglerzy jeżdżą na różne festiwale stricte żonglerskie (…). Myślę, że główną wartością takich zlotów jest po prostu integracja i spotkanie ze znajomymi, a mniejszą to, że ktoś jedzie, bo dowie się niesamowitych rzeczy. Nie wykluczam tego, ale chodzi mi o to, że głównym celem jest to, że pielęgnuje się społeczność i relacje między ludźmi. (Nu4)
Do umiejętności artystycznych można zaliczyć umiejętność przeżywania sztuki, przedstawiania kreacji, ekspresji, opowiadania historii, kompozycji, tworzenia zamiast odtwarzania, swobody w występowaniu na scenie, estetyki ruchu czy wykorzystania przestrzeni:
Pamiętam takie ćwiczenie, że robimy sobie freestyle – że żonglujemy w parach i jedna osoba mówi drugiej, co się podobało, a co się nie podobało. Ja wtedy nauczyłem się, żeby ogólnie ładnie wyglądać scenicznie. Ja nie miałem wtedy w ogóle szerokich ruchów, tylko żonglowałem, żeby robić jakieś triki… A tu trzeba [trzymać] szeroko ręce, trzeba zmieniać poziomy: góra-dół i rzucać te piłeczki. Więc nauka poruszania się po scenie – to się przydaje do spektakli. (Nu7)
Umiejętności profesjonalne pozwalają świadomie planować i budować swoją karierę zawodową. Kluczowe w tym kontekście jest połączenie interdyscyplinarności i mistrzostwa w zakresie swojej specjalizacji, umożliwiające artyście bycie uniwersalnym, a jednocześnie wyjątkowym i niezależnym. W celu uzyskania tego połączenia wskazywano na konieczność stworzenia warunków organizacyjnych, zapewniających chociażby dostęp do przestrzeni treningowej, a także rozwijanie się dzięki relacji mistrz-uczeń oraz przy wsparciu grupy. Zdaniem rozmówców w rozwoju profesjonalnym zasadnicze znaczenie miało wyznaczanie sobie ambitnych celów i bycie aktywnym w środowisku międzynarodowym. Podkreślano wagę świadomości swoich praw i poczucia własnej wartości, a także rozumienia swoich potrzeb zarówno w kontekście zawodowym jak i prywatnym. Umiejętności te pozwalały na prezentowanie profesjonalnej postawy w życiu zawodowym:
Dobrze, kiedy osoba opuszczająca mury naszej szkoły jest osobą otwartą, ciekawą, chętną do rozwoju, szanującą prawa innych (…). Konkretną, dokładną. Jeśli daje słowo, to dotrzymuje tego słowa. Punktualną. Nie jest osobą, która ma jakieś wielkie uprzedzenia – bo nasza praca potrafi być bardzo różna: od spektakli dziecięcych do erotycznych spektakli dla dorosłych. To jest absolutnie całe spektrum rozrywki! I różni ludzie trafiają w różne miejsca. Ale wszędzie w pracy to się przydaje: żeby umieć dogadywać się z ludźmi; żeby nie być taką osobą konfliktową, trudną. (Pn2)
Widz nie chce zobaczyć kogoś zaniedbanego, otyłego, kto ma przetłuszczone włosy i on się tłumaczy, że np. miał kiepską noc albo poprzedniego dnia się nie wyspał. Nie! Po prostu trzeba wyjść na te 10 minut i zaprezentować się tak, jakby to był jedyny występ w swoim rodzaju. I każdy taki powinien być. (Pn5)
Holistyczne ujęcie edukacji cyrkowej
Ilustracja 2 przedstawia holistyczne ujęcie edukacji cyrkowej. Pokazuje, w jaki sposób omówione obszary umiejętności zdobywanych w trakcie edukacji z zakresu sztuki cyrkowej łączą się w spójną całość. Na połączenie to składają się 3 etapy, zakładające stopniowe rozwijanie umiejętności prowadzących do różnych celów. Są to etapy: pasji, twórczości i profesji.
Etap pasji zawiera w sobie połącznie umiejętności fizyczno-technicznych i psychologicznych, które umożliwia artyście regularne, konsekwentne kształcenie się w zakresie sztuki cyrkowej. Gdy rozwój obejmuje także umiejętności społeczne i artystyczne, następuje etap twórczości, a kształcenie koncentruje się na prezentowaniu umiejętności cyrkowych o walorach artystycznych dla widowni. Najbardziej zaawansowanym etapem cyrkowej edukacji jest etap profesji. Artysta na tym etapie jest przygotowany do dalszego rozwoju w zakresie sztuki cyrkowej, a także chce to robić w sposób twórczy i z myślą o widowni – przede wszystkim jednak chce to robić w ramach życia zawodowego. Należy podkreślić, że znajdowanie się na konkretnym etapie edukacji cyrkowej oznacza skupienie się na rozwijaniu charakterystycznych dla niego umiejętności, choć nie wyklucza rozwijania pozostałych. Przedstawione etapy edukacji, z założeniem interdyscyplinarności kształcenia, tworzą holistyczne ujęcie edukacji cyrkowej, w pełni przygotowując do wykonywania zawodu artysty cyrkowego.
Zakończenie
Kontynuacją tego tekstu jest ostatni tekst prezentujący wyniki projektu „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”:
- O projekcie badawczym „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”
- Różnorodność sztuki cyrkowej i możliwości kształcenia się w jej zakresie
- Proces kształcenia artysty cyrkowego
- Wyzwania w zawodzie artysty cyrkowego i ścieżki kariery
Bibliografia
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 maja 2023 r. w sprawie ramowych planów nauczania w publicznych szkołach i placówkach artystycznych. (2023a). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230001012 [dostęp: 6.12.2024].
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 lipca 2023 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego. (2023b). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230001754 [dostęp: 6.12.2024].
