Wprowadzenie
W okresie wrzesień-grudzień 2024 został zrealizowany etnograficzny projekt badawczy pt. „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”. Niniejszy tekst przedstawia opis metodologii projektu, stanowiąc wprowadzenie do kolejnych trzech tekstów, prezentujących wyniki przeprowadzonych badań. Projekt jest częścią grantu „Sztuka Cyrku. Perspektywy”, realizowanego przez Fundację Sztukmistrze w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (Program wspierania działalności podmiotów sektora kultury i przemysłów kreatywnych na rzecz stymulowania ich rozwoju).
Celem projektu było przedstawienie oczekiwań związanych z edukacją z zakresu sztuki cyrkowej oraz pokazanie sposobów planowania ścieżek artystycznych przez artystów cyrkowych. Przedmiotem badań były wizje przyszłości sztuki cyrkowej jako zawodu poprzez ukazanie planów, marzeń, oczekiwań oraz charakterystycznych dla niego wyzwań. Główną intencją dotyczącą publikacji wyników badań było wykorzystanie formy popularnonaukowej poprzez użycie przystępnego języka, przedstawienie danych w formie wizualnej, a także zamieszczenie wyników w otwartym dostępie.
Aktywność zawodowa w obszarze sztuki cyrkowej jedynie częściowo dotyczy osób, które ukończyły szkołę państwową w tym zakresie, tym samym uzyskując tytuł zawodowy aktora cyrkowego. Projekt pozwala dostrzec, że rozwój kariery zawodowej osób realizujących się w obszarze sztuki cyrkowej następuje na różne sposoby. Wyniki badań mogą okazać się istotne przede wszystkim dla osób zainteresowanych szeroko rozumianą edukacją w obszarze sztuki cyrkowej, jak również dla osób współpracujących z artystami cyrkowymi i mających wpływ na kształtowanie polityki kulturalnej.
Metodologia badań
Badania miały charakter eksploracyjny, co oznacza, że były prowadzone w celu opisania zjawiska edukacji w zakresie sztuki cyrkowej w Polsce, które dotychczas nie stało się przedmiotem głębszej refleksji naukowej.
Do udziału w badaniu zostały zaproszone osoby spełniające określone 3 kryteria:
- odmienne role w procesie kształcenia. Wśród osób badanych znalazły się zarówno osoby nauczające umiejętności z zakresu sztuki cyrkowej, jak i osoby uczące się ich,
- różnorodność dyscyplin cyrkowych. Wśród rozmówców znalazły się osoby nauczające lub uczące się w obszarze następujących dyscyplin: akrobatyka, akrobatyka powietrzna, ekwilibrystyka, fire show, klaunada, żonglerka, iluzja, wrotkarstwo itp., a także rozwijające się w obszarze pedagogiki cyrku,
- różne rodzaje organizacji zajmujących się kształceniem w zakresie sztuki cyrkowej. Organizacje te reprezentują system publiczny, będąc instytucjami publicznymi (jak np. Państwowa Szkoła Sztuki Cyrkowej w Julinku) i niepubliczny, jako organizacje prywatne, pozarządowe czy nieformalne (jak np. Fundacja Sztukmistrze w Lublinie).
Zestawienie ze sobą różnych perspektyw osób uczestniczących w procesie kształcenia, różnych obszarów sztuki cyrkowej i różnych organizacji, stanowi dobór celowy badanej reprezentacji z wykorzystaniem strategii maksymalnego zróżnicowania (Patton, 1990). Dobór ten prezentuje Ilustracja 1.
Na metodologię badań złożyła się etnografia organizacji (Kostera, Krzyworzeka i Połeć, 2023), zakładająca bezpośredni kontakt z badaną społecznością oraz wykorzystanie jakościowych metod badawczych. W projekcie zastosowano triangulację metodologiczną, łącząc wykorzystanie wywiadu swobodnego, obserwacji nieuczestniczącej i analizy dokumentów, co przedstawia Ilustracja 2.
Główną metodą badawczą zastosowaną w badaniu był wywiad swobodny. W metodzie tej zbiór pytań nie jest zbiorem zamkniętym, a forma i kolejność pytań mogą się różnić. Zasadniczo, każdy z wywiadów składał się z pytań wprowadzających, dotyczących początku zainteresowania sztuką cyrkową i nauczanej/rozwijanej specjalności. Rozmówcy odnosili się do tych samych zagadnień, patrząc na nie z różnych perspektyw w zależności od swojej roli w procesie kształcenia – osoby nauczającej lub uczącej się. Kolejne pytania dotyczyły trzech obszarów: procesu kształcenia, zdobywania umiejętności oraz kariery zawodowej, przedstawionych na Ilustracji 3. Obszar procesu kształcenia nawiązywał do rozpoczęcia kształcenia się w obszarze sztuki cyrku, jego przebiegu, a także możliwości kontynuacji kształcenia się w przyszłości. Obszar zdobywanych umiejętności koncentrował się na opisie umiejętności, które zdobywa się w procesie kształcenia, a także umiejętności w tym procesie pomijanych, mimo że były one wskazywane jako kluczowe w życiu zawodowym artysty cyrkowego. Obszar kariery zawodowej zestawia ze sobą potencjalne możliwości, rzeczywiste plany oraz marzenia, ukazując największe wyzwania oraz źródła spełnienia w zawodach związanych ze sztuką cyrkową.
Poza wywiadem swobodnym dane zostały zebrane za pomocą obserwacji nieuczestniczącej oraz analizy dokumentów. Obserwacja nieuczestnicząca została przeprowadzona poprzez udział w zajęciach cyrkowych w roli neutralnej obserwatorki. Dokumenty poddane analizie dotyczyły opisów wybranych zajęć, kursów i warsztatów z zakresu sztuki cyrkowej. Pobyty terenowe zostały zrealizowane w październiku i listopadzie 2024 roku, łącznie trwając 15 dni.
Zgromadzone materiały zostały opracowane z wykorzystaniem oprogramowania: f4x, f4 transkript i f4 analyse, zaś wyniki projektu zawierają zanonimizowane dane – zarówno w odniesieniu do badanych osób jak i organizacji. Ponieważ badane organizacje zostały podzielone na te o charakterze publicznym i niepublicznym, ograniczeniem w anonimizacji Państwowej Szkoły Sztuki Cyrkowej w Julinku jest fakt istnienia w Polsce tylko jednej szkoły publicznej.
Kwestie etyczne
Przed udzieleniem wywiadu uczestnicy badań zapoznali się z opisem i celem projektu, otrzymali kontakt e-mail do badaczki, a także zostali poinformowali o możliwości rezygnacji z udziału w badaniu w dowolnym momencie, bez konieczności podawania przyczyny. Zasadniczą korzyścią dla osób badanych z udziału w zrealizowanym projekcie jest możliwość zapoznania się z jego wynikami w formie publikacji na portalu sztukacyrku.pl. Wszystkie osoby, które wzięły udział w projekcie, zrobiły to dobrowolnie i bezpłatnie, co może świadczyć o zainteresowaniu tematem edukacji cyrkowej i chęcią wsparcia społeczności cyrkowej w jej rozwoju. Choć projekt badawczy został zrealizowany w ramach grantu przyznanego Fundacji Sztukmistrze, badaczka w swojej pracy kierowała się zasadami naukowej rzetelności, bezstronności i etyki, a poza projektem nie jest w żaden sposób powiązana z Fundacją i nie reprezentuje jej interesów.
Zakończenie
Niniejszy tekst jest pierwszym z serii czterech tekstów prezentujących wyniki projektu „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”:
- O projekcie badawczym „Ścieżka kariery artysty cyrkowego: Edukacja i wizja przyszłości”
- Różnorodność sztuki cyrkowej i możliwości kształcenia się w jej zakresie
- Proces kształcenia artysty cyrkowego
- Wyzwania w zawodzie artysty cyrkowego i ścieżki kariery
Bibliografia
Kostera, M., Krzyworzeka, P. i Połeć, M. (2023). Antropologia organizacji: Jak prowadzić badania terenowe?. Warszawa: PWN.
Patton, M. (1990). Qualitative Evaluation and Research Methods. Newbury Park: Sage.
