Poniższy artykuł jest pierwszą z planowanych czterech odsłon pracy dyplomowej Adama Banacha, pt. „Pomiędzy pantomimą a cyrkiem – w poszukiwaniu własnego sposobu pracy” .
Cyrk jaki jest, każdy widzi. Przecież to wielki, kolorowy namiot podróżujący z miejsca na miejsce, w którego wnętrzu swoje umiejętności pokazują klowni, akrobaci i żonglerzy. Jest to budynek, mieszczący arenę o średnicy 13 metrów, na którego ścianach i suficie wymalowano drzewa, gdzie Philip Astley wraz ze swoim koniem inscenizowali „Podróż krawca z Brentford”. Cyrk to wielki tor wyścigowy w kształcie elipsy, na którym kwadrygi dostarczały rzymskim obywatelom rozrywki, a rządzącym – spokoju wśród mas1. Wreszcie – to też żongler i tancerka, którzy za pomocą swoich ciał i obiektów oddają historię relacji między kobietą i mężczyzną.2 Cyrk to miejsce, cyrk to widowisko, cyrk to sztuka, cyrk… jaki jest – każdy widzi nieco inaczej. Mimo że bawi i zachwyca ludzkość od stuleci, wciąż wymyka się definicji, a i w każdej epoce przybiera inny kształt. Śledząc jego fascynującą maskaradę możemy dojść do kilku konkluzji. Na pewno jest to sztuka widowiskowa – zdarzenie dziejące się przed publicznością i posiadające znamiona artyzmu, kreatywnego wysiłku ludzkiego ducha, umysłu i ciała. Czym różni się od tańca, teatru czy kabaretu? Szczerą odpowiedź na to pytanie ująć można tylko w jeden sposób – nie różni się. A wręcz przeciwnie, często czerpie garściami z tych dziedzin, pozostając gdzieś na pograniczu sztuk, w drugim nurcie, stanowiąc miejsce spotkań, skrzyżowanie cech i inspiracji. Tym, co wyróżnia cyrk spośród innych sztuk, jest element wyjątkowych umiejętności, mistrzostwa w opanowaniu rekwizytu, własnego ciała czy zwierzęcia. Mistrzostwo to może być eksponowane, na przykład w numerach żonglerskich, bądź wręcz ukrywane dla wywołania wrażenia iluzji i magii.
Słowo „cyrk” również nie ułatwia zadania zdefiniowania go. Nazwa ta pochodzi od circus, łacińskiej wersji greckiego słowa kirkos, oznaczającego koło, okrąg. Etymologia wskazuje na związek cyrku z okrągłą areną, jednak nie tylko na scenie w kształcie koła cyrk może mieć miejsce.
W poszukiwaniu natury cyrku skonstruowano już wiele definicji. Dla przykładu, międzynarodowe towarzystwo historyków cyrku proponuje następującą:
„cyrk jest formą artystycznie ukształtowanego programu, któremu towarzyszy muzyka. Wyróżniają go występy woltyżerki, numery akrobatyczne, klaunada oraz tresura oswojonych i udomowionych zwierząt, które odbywają się na okrągłej bądź owalnej powierzchni, ograniczonej przynajmniej z jednej strony.”3
Mając na uwadze charakter rozwijającego się od lat 70. XX wieku nurtu Nowego Cyrku, definicja ta jest zbyt uboga. Sprowadza bowiem charakterystykę cyrku do kształtu sceny i zamkniętego katalogu typu numerów, które go wyróżniają (pomijając np. żonglerką, kontorsję, iluzję, a uwypuklając rolę tresury, która staje się coraz mniej popularna4). Inna definicja brzmi:
„cyrk jest szczególnym rodzajem zabawy możliwościami, zabawy wyzwaniami skierowanymi do aktywnego podmiotu, zabawy na granicy sztuki i wykonalności dla pojedynczej zabawy.”5
Jest ona może i użyteczna z perspektywy wykonywania działań w duchu pedagogiki cyrku, ale niezbyt pomocna w zakresie próby opisania przedmiotu badania. Dla potrzeb niniejszej pracy za cyrk przyjmę widowisko artystyczne6, w którym szczególny nacisk kładziony jest na element umiejętności, trudności i kunsztu opanowania rekwizytu, własnego ciała bądź zwierzęcia. Dyscypliny, którymi operuje cyrk7 to przede wszystkim żonglerka, ekwilibrystyka, akrobatyka, woltyżerka, tresura, i kontorsja. Taki kształt definicji pozwala odróżnić cyrk od teatru, gdzie rolę dominanty pełni narracja dramatyczna; tańca, w którym centrum stanowi estetyka ruchu ciała człowieka oraz sportu8, ze względu na artystyczny i widowiskowy9 charakter przedstawień cyrkowych. Nie oznacza to również, że cyrk nie korzystał i wciąż nie korzysta z elementów wyżej wymienionych sztuk. Nie jest on zjawiskiem homogenicznym, co postaram się ukazać w dalszej części pracy, pokazując jego genezę i rozwój.
O ile trudności w definicji cyrku wynikają z mnogości jego form, problemy związane z jednoznacznym określeniem istoty pantomimy związane są raczej z jej małą popularnością we współczesnej ofercie kulturalnej. Żeby pozbyć się stereotypu mima jako człowieka w czarnym berecie i koszulce w paski, zamkniętego w niewidzialnym pudełku, należy przede wszystkim wyróżnić trzy pojęcia: sztuki mimicznej, mimu i pantomimy. Sztuka mimiczna w narracji rezygnuje ze słowa, koncentrując się wyłącznie na mimetycznych środkach wyrazu (naśladujących bezpośrednio). Opowiada ona historię przede wszystkim przy pomocy ludzkiego ciała. Odbiór tak skonstruowanej sztuki jest gwarantowany przez obecność w naszym organizmie neuronów lustrzanych, które wywołują w nas reakcje i uczucia niemal identyczne, jak gdybyśmy wykonywali obserwowane zachowania10. Sztuka mimiczna dzieli się na dwie formy: mim i pantomimę. Mim jest działaniem spontanicznym, często humorystycznym, zbliżającym się ku tańcu w swojej abstrakcyjności. Pantomima z kolei zmierza do naśladowania zachowań i sytuacji ludzkich i posiada uporządkowaną strukturę dramatyczną.
Warto zwrócić uwagę na etymologię słowa „pantomima”, które pochodzi od greckiego pantomimos (ten, który naśladuje wszystko). Określa ono nie tylko aktora, ale i sam akt naśladowania. Nie jest to jednak naśladowanie reproduktywne, lecz związane z mimesis Arystotelesa – twórczym przetwarzaniem materii natury, jej reinterpretacją za pośrednictwem ludzkiego ciała. W języku angielskim utrwaliła się nazwa mime, a słowem pantomime zwykło się nazywać tradycyjne, bożonarodzeniowe, nieme przedstawienia dla dzieci. Stąd wiele zjawisk, które zaklasyfikować można jako pantomima – nazywane jest powszechnie mimem11. Na potrzeby tej pracy mimem określać będę technikę komunikowania treści wyłącznie za pomocą wizualności ludzkiego ciała oraz proste formy teatralne tę technikę prezentujące. Za pantomimę natomiast przyjmę widowiska teatralne o rozbudowanej strukturze, które za pomocą ludzkiego ciała przekazują fabułę oraz stany emocjonalne i działania człowieka. Mim od pantomimy w tym rozumieniu rozróżniają: mniejszy stopień kompozycji, uboższa narracja, brak rekwizytów i dekoracji, krótszy czas trwania, mniejsza liczebność obsady. Podział sztuki mimicznej na mim i pantomimę pełni funkcję pomocniczą, pozwalając na bliższe określenie przedmiotu badania, mimo że w odniesieniu do niektórych zjawisk nazw „mim” i „pantomima” z powodzeniem można by używać zamiennie.
Różnica między cyrkiem a pantomimą jest znaczna. Mimo że obie sztuki korzystają z medium ludzkiego ciała, w cyrku ma ono charakter bardziej widowiskowy, akcent położony jest na czynnik umiejętności, dyscypliny i estetyki. W pantomimie z kolei ciało jest instrumentem w komunikowaniu znaczeń i takiemu zadaniu jest też podporządkowane. Nie oznacza to jednak, że pantomima i cyrk nigdy się nie łączą – wręcz przeciwnie. Od czasów starożytnych ich dzieje splatają się, czasem krocząc ramię w ramię po jednej scenie, a czasem separując zupełnie. Obie dyscypliny plasują się w drugim nurcie teatru12. Autor stawia tezę, że cyrk i pantomima zbliżają się do siebie w czasach kryzysu tych sztuk, schyłku popularności, by wspierając się nawzajem ponownie przypomnieć o sobie publice. Gdy ten cel osiągną – ponownie się rozszczepiają, poszukując swojej odmienności. Zależność taką można zaobserwować, śledząc historię cyrku i pantomimy w ciągu ostatnich pięciu tysięcy lat.
Powyższy artykuł jest pierwszym z planowanych trzech odsłon pracy dyplomowej Adama Banacha, pt. „Pomiędzy pantomimą a cyrkiem – w poszukiwaniu własnego sposobu pracy” .
- Cyrk poza znaczeniem rozrywkowym stanowił także element propagandy politycznej. Stąd wzięła się łacińska maksyma panem et circenses, w dosłownym tłumaczeniu „chleba i cyrków”.
- Patrz spektakl „Tangram” w wykonaniu Stefana Singa i Cristiany Casadio.
- Mirosław Urban, Monika Kalinowska, Pedagogika cyrku a psychofizyczny rozwój dziecka, http://pedagogikacyrku.blogspot.com/, dostęp 11 I 2024 r.
- Jedną z głównych przyczyn malejącej popularności tresury jest aktywność organizacji walczących o prawa zwierząt. Więcej informacji można znaleźć w przygotowanym przez fundację Viva raporcie „Cyrki ze zwierzętami w Polsce“, dostępnym pod adresem internetowym https://viva.org.pl/raport_cyrk.pdf, dostęp 11 I 2024 r.
- M. Urban, M. Kalinowska, op. cit.
- „[…] w klasyfikacji widowisk Zbigniewa Raszewskiego cyrk został zaliczony do „popisów”. Podobne miejsce wyznacza mu Eli Rozik. Tak więc artysta cyrkowy organicznie nie jest elementem wspólnoty widz–aktor ze względu na swój nieprzeciętny i unikalny talent.” [w:] Paweł Stangret, Awangardowa rehabilitacja cyrku, [w:] Cyrk w świecie widowisk, red. Grzegorz Kondrasiuk, Warsztaty Kultury w Lublinie, Lublin 2017, s. 137.
- Jednak i coraz częściej dyscypliny te odrywają się od cyrku, emancypując się jako samodzielna dziedzina sztuki, np.: gimnastyka artystyczna, żonglerka, woltyżerka, etc.
- Chociaż istnieją igrzyska sportowe w żonglerce i pojawiają się starania, by uczynić ją dyscypliną olimpijską.
- Widowiskowy charakter sportu, jeżeli się pojawia, zdaje się być jego cechą drugorzędną wobec czynnika rywalizacji.
- P. M. Kocur, s., O pochodzeniu pantomimy, [w:] Teatr swój widzę kuliście. 60 lat Wrocławskiego Teatru Pantomimy, Wrocławski Teatr Pantomimy, Wrocław 2016, s. 12.
- Dla przykładu – klasyfikacja sztuki Tomaszewskiego jako mim taneczny w „Słowniku terminów teatralnych” Pavisa stoi w jawnej sprzeczności z poglądami Henryka na temat pantomimy i tańca. Patrz: Berski J., Omijając słowo. Z Henrykiem Tomaszewskim rozmawia Jan Berski, „Miesięcznik Literacki”, nr 6, 1980.
- Z. Raszewski, op. cit. s. XII-XIII.
