Współczesny cyrk jako język artystyczny może stanowić narzędzie do odszyfrowywania naszej złożonej relacji ze społeczeństwem oraz umożliwiać nowe spojrzenie na otaczający nas świat. Od momentu założenia w 2022 roku, cyfrowa platforma Around About Circus odwiedza festiwale i uczestniczy w spektaklach, często poszerzając spektrum uczestnictwa poprzez prezentację różnych opinii i refleksji. Nasz sposób doświadczenia cyrku łączy w teoretycznych rozważaniach inne dyscypliny i umożliwia zestawianie różnych interpretacji. Ten artykuł to opowieść podróży naszej platformy przez teksty poświęcone cyrkowi oraz zbiór przemyśleń wymienionych z artystami, pozwalający lepiej zrozumieć ich praktyki. Wraz z wglądem do trzech numerów magazynu VOICES, opracowanego przez niemiecki CircusDanceFestival, tekst ten proponuje spojrzenie na estetykę współczesnego cyrku. Circus Trends – A Year Around About Circus bada ścieżki najnowszych twórczości, rozmyślając nad tematami uczestnictwa, troski, autofikcji oraz badań nad ruchem. Łączy te zagadnienia z aktualnymi perspektywami posthumanizmu, nowego materializmu oraz ontologii zwróconej ku przedmiotom. Artykuł ten jest pisemnym rezultatem wykładu, który wygłosiłam w ramach trzydniowej konferencji Cyrk Dzisiaj: Estetyka, Polityka, Technologia, zorganizowanej przez polską stronę internetową poświęconą współczesnemu cyrkowi Sztuka Cyrku oraz polską fundację Fundacja Sztukmistrze.
Często rozpoczynam swoje warsztaty z pisania recenzji, zadając uczestnikom pytanie: „Czym dla Was jest współczesny cyrk?” Na platformie Around About Circus interesujemy się takim rodzajem współczesnego cyrku, który nie stawia perfekcyjnych technik w centrum, lecz skupia się na zrozumieniu relacji z rekwizytami (apparatus) cyrkowymi i służy opowiadaniu historii. Ponieważ współczesny cyrk może być językiem artystycznym, umożliwiającym odszyfrowywanie naszych złożonych relacji ze społeczeństwem, otwiera także nowe perspektywy na postrzeganie świata. Pierwszym trendem w sektorze współczesnego cyrku, który uważam za istotny do omówienia, jest zwrot ku temu, co nie-ludzkie. W ciągu ostatnich dekad zwrot ten stał się nowym wzorcem w cyrku jako sztuce relacyjnej.
W 2022 roku festiwal CircusDanceFestival nawiązał współpracę z niemieckim wydawnictwem Theater der Zeit przy publikacji książki Circus in Flux, redagowanej przez Tima Behrena i Jenny Patschovsky. Książka w całości poświęcona jest współczesnemu cyrkowi jako formie sztuki. Zawiera także wydanie magazynu VOICES zatytułowane Re-thinking Objects, które skupia się na zwrocie ku temu, co nie-ludzkie, we współczesnym cyrku.
W wydaniu VOICES z 2022 roku artykuły takie jak (More than) Human? autorstwa Franziski Trapp oraz The Dislocated Object autorstwa Tima Behrena podkreślają, że od połowy lat 90. neomaterialistyczne aspekty filozoficzne, feministyczne i naukowe dotyczące wzajemnych relacji między ciałem, obiektem a przestrzenią, coraz częściej przenikają do refleksji i praktyki artystycznej w cyrku.
Termin „ontologia zwrócona ku przedmiotom“ (Object-oriented ontology) pojawił się w 2009 roku jako przekształcenie pojęcia „filozofii zwróconej ku przedmiotom” stworzonego przez filozofa Grahama Harmana pod koniec lat 90. W kontekście cyrku termin ten został wprowadzony głównie poprzez żonglerkę, jako świadomość, że obiekty posiadają własną sprawczość, która wprawia żonglera w ruch. To nowe podejście do obiektów wywarło zauważalny wpływ na liczne współczesne praktyki cyrkowe, zmieniając sposób postrzegania wirtuozerii w cyrku.
Na początku lat dziewięćdziesiątych niektórzy żonglerzy zaczęli poruszać się wraz ze swoją żonglerką i rozważać dialog między ciałem a przedmiotem. Angielsko-niemiecki tancerz i żongler Benjamin Richter rozpoczął występowanie właśnie w tym okresie, gdy ów trend się rozwijał. W tamtym czasie idealne partnerstwo z obiektem wyglądało zupełnie inaczej: żonglerka była nastawiona na dominację nad przedmiotem, demonstrowanie siły i intencji w sposób bardzo wyrazisty. Benjamin i inni żonglerzy podchodzili do tego jednak inaczej. Bardziej interesowało ich ujawnienie cennego elementu kruchości w manipulacji przedmiotami, nadanie im sprawczości oraz zadanie pytania: „Kto kogo porusza?” Jego spektakl TAKTil opiera się na zasadzie „kruchej techniki”. Benjamin nazywa swój główny środek wyrazu „językiem obiektów” i postrzega żonglera jako osobę zdolną komunikować naturę przedmiotów światu. W TAKTil Benjamin tworzy rzeźby, z którymi wchodzi w interakcję, podkreślając kruchość, ryzyko i połączenie. Skupia uwagę na dotykowym odbiorze obiektów. Jego spektakl, będący próbą wytrzymałościową, ustanawia wrażliwy dialog z manipulowanymi przedmiotami, czyniąc jakość tych nie-ludzkich partnerów odczuwalną dla każdego obecnego widza.
Jak obiekty nie-ludzkie mogą wpływać na ludzki podmiot – wykonawcę? Wsłuchiwanie się w „język” obiektów i pozwalanie na to, by wywierały one wpływ na wykonawcę, umożliwia stworzenie języka opartego na wzajemnej wymianie. Ten aspekt wprowadza dodatkowy krok w kierunku relacji nieantropocentrycznych i znajduje wyraźne odzwierciedlenie w zamierzeniach twórczych spektaklu MATERIA autorstwa Andrei Salustriego. W tym przedstawieniu ontologia zwrócona ku przedmiotom przenosi nas o krok dalej: polistyren staje się żywym materiałem, zdolnym do interakcji zarówno z ustaloną instalacją rzeźbiarską, jak i z powietrzem w ruchu. W tym przypadku uwaga skupia się nie na tym, jak obiekty sceniczne wpływają na wykonawcę, ale na tym, jak obiekty mogą wpływać na siebie nawzajem, kwestionując dualizm pomiędzy podmiotem a przedmiotem.
W swoim artykule Przedmioty i percepcja Andrea Salustri rozwija ten koncept.
Ontologia zwrócona ku przedmiotom znajduje swoje odzwierciedlenie w praktyce artystycznej Saar Rombout – artystki powietrznej i projektantki lin, która poprzez system riggingu (stabilizacji elementów w przestrzeni) tworzy instalacyjne struktury z lin, z którymi wchodzi w interakcję. W jej przypadku rigging stał się nie tylko narzędziem technicznym, ale także twórczym i projektowym, integralnym elementem jej artystycznej praktyki, podczas gdy liny odgrywają aktywną rolę.
W podejściu określanym jako „Nowy Materializm” w cyrku współczesnym, materia przestaje pełnić rolę pasywnego kanału dla ludzkiego działania. W ramach tego trendu możemy wymienić przykłady twórców, którzy eksplorują nowe sposoby interakcji z materiałem jako aktywnym uczestnikiem procesu artystycznego.
Flamandzki choreograf Alexander Vantournhout bada interakcje ciała i eksperymentuje z ludzkimi proporcjami poprzez relacje ruchowe, praktyki transformacyjne oraz interakcje z obiektami. W swoim solowym spektaklu VanThorhout relacja między obiektem a wykonawcą szybko staje się niejednoznaczna. Młotek w jego rękach, będący początkowo narzędziem, przekształca się w przedłużenie ciała, które porusza się w harmonii z nim. Sposób użycia tego przedmiotu oraz wynikające z tego ruchy na scenie rodzą pytania o ciężar obiektu i lekkość ruchów ciała artysty, który obraca się, wykorzystując młotek jako przeciwwagę. Symbolicznie związany z siłą i dominacją, często kojarzony z wojną, młotek w tym przypadku staje się symbolem pokoju i mistrzostwa w świecie działających sił fizyki.
Spektakl PLI izraelskiej artystki cyrkowej i wizualnej Inbal Ben Haim, mieszkającej we Francji, powstał we współpracy z Alexisem Mératem (twórcą narzędzi do składania i zgniatania papieru) oraz Domitille Martin (artystką plastyczną i scenografką). Jest to przykład nadania obiektowi mocy poprzez skupienie się na jego materialnych właściwościach. W przedstawieniu papierowy przyrząd staje się efemeryczną architekturą oraz nowym narzędziem do zawieszenia – powietrzną liną z papieru. Papier nie tylko jest manipulowany przez Inbal, ale również oddziałuje na nią, tworząc wzajemną relację. Papierowy świat na scenie jest za każdym razem budowany od nowa, dostosowując się do okazji. Wyraźnie odczuwalna jest konieczność uważności i wsłuchiwania się w materiał podczas występu, ponieważ może on w każdej chwili ulec zniszczeniu.
Czeski performer Victor Černický zatytułował swój pokaz architektoniczno-taneczny również PLI. Łącząc badania nad rytmem i ruchem, artysta stara się kontrolować i dekonstruować architektoniczną równowagę grupy krzeseł. Spektakl jest fizyczną metaforą nieskończonych ludzkich dynamik.
Jak manifestuje swoją ludzką wolę i sprawczość wobec tych nieożywionych obiektów? PLI eksploruje te pytania, unikając moralizatorskiego tonu. W trakcie występu, pozbawionego muzyki, dźwięk kroków artysty staje się obsesyjnie powtarzanym rytmem, od którego nie sposób uciec. Humor waha się między absurdem a sytuacyjną grą, podczas gdy precyzyjnie zaplanowana fizyczna komedia przenika cały spektakl.
W kontekście możliwych trendów cyrkowych spektakl EZ, autorstwa włoskiej artystki mieszkającej w Katalonii, Eleny Zanzu, można umiejscowić na styku Nowego Materializmu, Autofikcji, Badań nad Ruchem oraz Troski. EZ bada dynamikę władzy oraz zgodę między artystką a publicznością, która jest bezpośrednio zapraszana do udziału. Główne pytania, które napędzają ten spektakl, są następujące: ,,Jakie doświadczenia wynikają z dobrowolnego wiązania i sterowania ciałem w trakcie występu? Jakie reakcje – fizyczne, emocjonalne i poznawcze – pojawiają się u osoby manipulowanej, manipulującej oraz obserwującej manipulację?”. W 2023 roku Elena Zanzu wzięła udział w numerze czasopisma VOICES, poświęconym tematowi groteski, publikując artykuł EZ – Some Practices of No, w którym zaprasza czytelników do odkrywania swojego performatywnego podejścia w pierwszej osobie. Pod tytułem Re-exploring the Grotesque, numer VOICES zebrał teksty, które analizują, co oznacza termin groteski w swojej złożoności i ambiwalencji, oraz co może nam powiedzieć o różnorodności ciał i obrazów ciał w dzisiejszym cyrku i tańcu.
W temacie Autofikcji pojawia się możliwość wykorzystania cyrku współczesnego do opowiadania osobistych historii. Taki kierunek obrała Laura Murphy w spektaklu A Spectacle of Herself, stworzonym we współpracy z reżyserką Ursulą Martinez. Spektakl łączy stand-up, akrobacje na linie oraz przenikliwą analizę dominujących postaci i narracji w naszym społeczeństwie. Występując w pierwszej osobie, Laura łączy praktykę twórcy performansów cyrkowych z chęcią krytykowania lub odpowiadania na bieżące debaty polityczne i społeczne. Od pracy doktorskiej Deconstructing the Spectacle: Aerial Performance as Critical Practice, przez pierwszy solowy spektakl Contra, aż po najnowszy A Spectacle of Herself, artystyczna podróż Laury jest opowieścią o połączeniu osobistej i zbiorowej perspektywy narracyjnej. Łączy autobiografię z aktywną wyobraźnią i pragnieniem dekonstrukcji tego, co na pierwszy rzut oka wydaje się jedynie spektakularne. Na platformie Around About Circus – we współpracy z magazynem Dynamo – Elena Stanciu i ja przeprowadziliśmy długi wywiad z nią oraz Nicole A’Court Stuart, z którą założyły grupę ContraProductions.
Innym przykładem autofikcji jest spektakl Delusional – I Killed a Man autorstwa Diany Salles, który powstał we współpracy z reżyserką cyrkową Firenzą Guidi. Spektakl poświęcony jest światu zmieniającemu się wokół i wewnątrz Diany jako artystki, która na scenie przedstawia swoje doświadczenie związane z tranzycją płciową, nadając działaniom i emocjom towarzyszącym temu rytuałowi przejścia formę w języku cyrkowym.
Glorious Bodies autorstwa flamandzkiej grupy Circumstances, prowadzonej przez choreografa Pieta Van Dyke, przedstawia wspomnienia grupy wykonawców powyżej 57. roku życia, eksplorując temat ciała jako archiwum. Na scenie grupa wykonuje sztuczki, które ćwiczyła ponad 20 lat temu. Poprzez ujawnienie swoich osobistych historii za pomocą ciała, sztuka koncentruje się a kruchości i sile fizycznych działań, emocjonalnie łącząc ich przeszłe i obecne osobowości.
Miss Sbarbie Morgany Morandi także przedstawia wspomnienia przeszłości – w jej przypadku, lalki Barbie – ale w służbie współczesnego kontekstu, czyli ponownego przejęcia tożsamości przez ciało. Spektakl, zatytułowany A Punk Collective History About Our Messed – up Bodies, koncentruje się na ponownym przejęciu symbolu, jakim jest Barbie, który więził wyobraźnię kobiet swoim kanonem estetycznym, ale stanowił również symbol wyzwolenia wyobraźni.
Posthumanizm jako trend we współczesnym cyrku sugeruje perspektywę, która kwestionuje tradycje, antropocentryczne spojrzenie, dążąc do zakwestionowania hierarchii i granic między ludźmi a innymi bytami. Tak jest w przypadku artystki cyrkowej i klaunki litewskiej Mariji Baranauskaté oraz jej artystycznych projektów skierowanych do nie-ludzkiej publiczności. Jej debiutancki spektakl, The Sofa Project, jest napisany dla publiczności składającej się z starych sof. W jej drugim projekcie, wędrującym The Duck Performance, razem z innymi widzami, doświadcza się świata jako kaczka i zachowuje się jak ona. To zachęca do działania w inny sposób, szanując równość między człowiekiem a zwierzętami, które współistnieją w mieście. CircusDanceFestival zrealizował dokument o projekcie, który jest dostępny za darmo na stronie internetowej biblioteki medialnej festiwalu.
Dzięki interakcji z publicznością współczesny cyrk może stać się formą stuki relacyjnej, co oznacza, że widownia może zmieniać spektakl poprzez aktywny udział od wewnątrz.
Słuchając rozmowy grupy Be Flat w ramach konferencji ON CIRCUS podczas ostatniej edycji Theater op de Markt, dowiadujemy się, że w performansie in-situ, takim jak ich najbardziej znany spektakl Follow Me, przestrzenna relacja dotycząca sposobu poruszania się w grupie stanowi kluczowy element bezpieczeństwa, gdy kolektyw podejmuje działania w przestrzeni publicznej. W przeciwieństwie do ich wcześniejszych prac, zaprezentowanych w dużych przestrzeniach plenerowych, ich nowa kreacja, LIVING, podejmuje się inscenizacji cyrku w domach opieki, publicznych bibliotekach oraz w potencjalnie każdym innym miejscu zamieszkanym zbiorowo.
Następnym przykładem cyrku jako sztuki relacyjnej jest Collectif Malunés z We Agree to Disagree. Publiczność jest zapraszana do wejścia w przestrzeń cyrkową, odpowiadania na pytania performerów, interakcji i ciągłego poruszania się. Tego rodzaju interakcja można określić jako „dramaturgie porowatą” (porous dramaturgy), która, według brytyjskiej artystki i badaczki Cathy Turner, współpracującej z grupą, definiuje się poprzez zaangażowanie publiczności w współtworzenie przedstawienia „przez ukryte koncepty i struktury formalne, w szczególności interaktywność, immersję i specyfikę miejsca”.
Poszukiwania ruchowe można postrzegać jako stały element towarzyszący tworzeniu współczesnego cyrku, a nie jedynie trend. Jednakże, wyobrażając sobie ich podkategorie, wybrałam cztery przykłady, aby podkreślić szczególną relację między nowymi przyrządami (apparatuses) a poszukiwaniami ruchowymi.
Poprzez badanie ruchu, wykorzystując swoje ciało wewnątrz urządzenia, Alice Rende stworzyła relacje z zamkniętą przestrzenią. Fora to jej solowy występ wewnątrz skrzyni z plexiglasu, łączący kontorsję z innymi technikami. W udzielonym wywiadzie tłumaczy wyzwania związane z eksperymentowaniem z nietypową, transparentną klatką oraz estetyczną recepcją kontorsji jako dyscypliny współczesnego cyrku.
W przedstawieniu Masha, katalońska grupa Palimsesta, wchodzi w interakcję z nową instalacją, linoleum, na którym poruszają się ślizgające się na oleju ciała. Wybór dwustronnej sceny wywołuje niewidzialne połączenie między wykonawcami a publicznością, unoszące się w powietrzu podczas ich wzajemnej konfrontacji. Spektakl staje się żywym laboratorium, monitorującym temperaturę na publiczności, jednocześnie studiując wykonawców i widzów.
Od wertykalnej skrzyni z plexi po horyzontalną płaszczyznę linoleum, przechodzimy do ruchowych poszukiwań flamandzkiej grupy Sinking Sideways, zaangażowanej w badanie powtarzalności i jej rozwoju podczas techniki ludzkiej żonglerki w ich spektaklach, René i Cécile.
Następnie trio Knot on Hands bada akrobatykę partnerską jako architekturę w swoich zamkniętych pokazach, Brace for Impact i Concrete, oraz ich spektaklu plenerowym Passing By.
Koncepcja Troski jako trend we współczesnym cyrku jest dość nowa. Jej obecność odzwierciedla zmianę uwagi na peryferyjne aspekty show biznesu, które mogą stać się centralne w odbiorze i końcowej realizacji doświadczanego spektaklu. Uznanie różnych potrzeb widzów i refleksja nad tym, jak poprawić nasze codzienne życie oraz jak po prostu być człowiekiem poprzez akceptację naszych słabości i jednostkowości, staje się również kluczowym aspektem w tworzeniu przedstawień cyrkowych.
W ostatnich latach, w związku z obecnością publiczności neuroróżnorodnej na spektaklach cyrkowych pojawił się termin zrelaksowanego przedstawienia. Grupa Side-Show z siedzibą we Flandrii zadeklarowała zainteresowanie kształtowaniem tego nowego kierunku. Ze spektaklem Permit, oh Permit My Soul to Rebel pokazali jak bawić się regułami tworzenia cyrkowego przedstawienia w formule zrelaksowanej oraz tworzyć wartości, które obowiązują zarówno na scenie, jak i za kulisami.
Mentir lo minimo zasługuje na szczególne wyróżnienie w związku z tematyką Troski z uwagi na indywidualne podejście i minimalizm, który jest widoczny na scenie. Naprzemienne monologi, użycie delikatnych dźwięków i akrobatycznego roweru – hiszpańskie duo z siedzibą we Francji, Alta Gama, szczerze mówi o swojej relacji z ciałem. Im spektakl dalej postępuje, tym mniejsza staje się scena, zapraszając krąg widzów do oglądania wstępu z bliska, tworząc magiczną atmosferę intymności odbijającą się w użyciu sceny.
Jakie będą przyszłe trendy i tematy współczesnego cyrku?
Ciekawość będzie prowadzić Around About Circus w nadchodzących poszukiwaniach innowacyjnych kreacji. Trajektoria tego medium zakłada rozwój jako cyfrowe archiwum oraz spotkania za kulisami z ludźmi, którzy sprawiają, że to wszystko jest możliwe. Jako projekt cyfrowy, będziemy nadal pozostawać uważni i kształtować kolektywną, niezależną narrację skierowaną do interdyscyplinarnej publiczności zainteresowanej kulturą cyrkową. Mamy nadzieję, że będziesz częścią tej podróży.
